Minam, pau le ham, biakna, mel leh sa, mun leh gam, ahau azawng, apil ahai, cih bangin paak bang in, meel hoihna kibanglo (coloful diversties) leh kilamdanna tuamtuam tawh a kizeem simlei mihingte i hi hi. Minam leh paule haam, mel le sa cih bang suahken akikheltheilo kilamdanna a om mah bangin, biakna, teenna le giahna mun cih bangin a kikhel thei kilamdanna zong tampi mah om hi. Tua hi- a, hih i kibatlohna leh kilamdanna pen asia hi zenzen loin paak bang a hoih Pasian hong bawl meelhoih kilamdanna ahihi. Hibang a kheltheih leh kheltheihloh kilamdanna tampi a om nianua lakah taangtawng mipil Greek mite- in, simlei mi khempeuh pen minam vai tawh kisai- in khen thum in na khenlek uh a, tua nam thumte atom a etpak ding in lahkhiat hong tum ka hihi. Greek mite pen BCE kum zalom guk (6th.century) akipan thuthuk pilna philosophy tawh akhangkhang in leitung na huzap a, thuzawh zote uh a hihi.
Socrates (BCE470-399) Plato (BCE428- 348) Aristortle ( BCE 385 – 322 ) te-in amau pilna suahkhia uh a, gamukna lam ah zong tuahun lai a- a kithei leitung bup a kici liang (Mediterranean) kuam teng a uk mipil Aristotle pattah galkap kumpi minthang Alexander the Great (356- 323 BCE) kumpi khan akipan, amau thu thuk pilna (philosophy) kampau, ( language) ngeina (culture) te tawh leitungbup a huzaap zo uh ahi hi. A thuthuk pilna leh ngaihsutna (philosophy)te in hoh tuni ciang dong leh mailam khanghun saupi leitung a huzaap den ding hi lai hi. Genpak le hang, tuhun a leitung bup in i ultun sak Democracy bang hoh hih Greek mipilte hong pat khiat mah hi a, leitung khanghun bei dong akip paisuak ding suak mawk hi. Khaileh! tu-in minam vaitawh kisai in hih Greek mipilte in khen thum a, a khenna uh en suk zual dih ve ni.
Angsung bek Khualna (I d i o t s ): Greek taang mipilte khen na ah, a nam masa penpen in Angsung bek akhual te, a hihi. Alamdang takin amau kam in IDIOT cimawk uh hi. IDIOT cihbel mangkam in MI HAI cihna hi- a, ahizong in Greek mipil te khenna a khen masa IDIOT te mawk bel, haivet lo- in pillua kisa- a, ama’ metna ding leh a, angsung ding bekbek thei a, ama’ metna ding leh ama angsung ding ahih keileh a khutmee zong a taangsak vet lote-a hi uh hi. Biakna vai, minam vai, (racial agenda) cihte amau ading in nak thupi lo hi. Austria gam Vienna khua a psychologist minthang Sigmund Freud (1856 – 1939 ) in mi nam thum a, a. khenna ah, a nam nih na ama’ aituam ding bek a, a nungta(ego) namte hi ding hi. Hihte pawl pen in amau’ aituan phattuam nading longal thudang dang peuhmah ngaihsun thei mawngmawng lo uh hi. Biakna (ego centric life ).
Minam bek Laitasak (Tribe centered): Taanglai Greek mite’n mihing tate a khenna uh a dawl nih na pen minam bulphuh na a hihi. Thudang ladang mahmah ngaihsun theilo in minam, minam bekbek in a nuntakna uh uk-in mi khempeuh in zong amau mah bang in minam bekbek mah ultung sak le- uh ut thong uh hi. Amau zah a minam ultungsak lote minam itlo leh minam veii loin ngawh pah lianlian uh ahih manin, amau pen a theihloh kal un miluanglet (extremist) leh muhna toi (narrow thinker) hong suak ziau uh hi.
A tung a igen khatna, ama’ angsung bek thei a, a nuntak pih te sangin lah hoihzaw tham pek hi. Minam ading a kicihnak leh gending, semding, pia khia ding in kiging sa- in om den uh hi.Phal uh hi. Thudang peuhmah ngaihsun thei nawn lo- uh ahihman in minam pen amaute Pasian hongsuak hi. Pawlpi kipuahphat hun kum zalom 16 hun a, Pawlpi makai Martin Luther (1483- 1564) in, “Mite lungsim a bup uk khat peuhpeuh pen a pasian uh hi,” nana ci hi Tua hi-a, hi bangin thudang, ladang mahmah ngaihsun theilo khop a minam vai bekbek a ngaihsunte pawl pen a pasian uh a Minam (tribe) hong hi-in, a biakna uh zong Minam biakna ( tribalism) hipah hi, ci- uh hi Mundang ah lecture ka piak ciang leh lai ka gelh ciangin hih pen tualniam lungput ka ci hi.
Khuapi Lungsim (Citizen ): Greek taangtawng mipilte simlei mite a khenna- uh akhen thumna pen “Khuapi lungsim” (citizen) hi-a, a sangpen mah hipah hi. A minam it in kiptak in dinpih uh hi. Ahi zongin mi dangte simmawh, mudah selo in it in zahtak uh hi. Tua ahih man in amau minam zong midang te’n it sak in zong zahtak sak pah uh hi. A kithuk a hi hi. Tualniam lungsim hi lo, tualsang lungsim, khuapi lungsim (citizen) leh mipicing te lungsim puak hithiat zia a hihi.
ZOMI i it leh hih gampi, mipi lungsim leh khuapi lungsim paai i tum ding hi. Tua hileh minam dangte in zong i ZOMI NAM hong it, hong zahtak sak pan ding uh hi. ZOMI ki-itsak, lua liangin, atang neihna le ngaihsutna kicinglo, mi tawm khatte buai bangin i buai hehu (nervous) kha kei ding hi. Tua pen mi tualsang, mi picing, mi namlian te muhna ah zum huai hi. Zomi i it ding a, i hih zawh zahzah in i tha i ngal leh i siamna, neih leh lamte i phal ding hi.
Ahi zongin mi nuihsat dingin, tualniam le picing lote it bangin i it kha het kei ding hi. Tualsang leh mi picingte it bang in it in khut kilenkawm in i ZOMI nam i kipsak, i phungvuh khawm tek ding hi. Hih pen taangtawng Greek mipilte simlei mite a nam a, a khenna ah asang pen, nampi lungsim mah cidam huai pen leh adeih huai pen mihing dinmun ahihi. Tua bang hi leh i it mahmah i Zomi nam pen mi namdangte in zong hong it pih, hong zahtak pih ding hiphing hi.
A tung a i gen Sigmund Freud khen danin hihte pen super ego hi- in mi picingte ci ding hihang. Kongit ka Zomipih khempeuh aw, Pasian hong piaksa i Zomi nam i it ciat a, midang te’n zong hong itsak, hong zahtak sak ding i ut ciat hi. Minam neu, mi tualniam a hongmuh ding uh i ut kei ciat hi. Tua bang i hih ngelngel leh bel a nihna bangin tualniam om het lo-a, hih a thumna bang a khuapi (citizen)lungsim i neih ding kisam ding hi I ZOMI nam (tribe) pen Pasian in nei kha loin, i Minam vai (tribalism) zong biakna in nei kha het lo- a, Pasian mah Pasian in nei-in, Amah tawh i it i ZOMI nam puah khawm zuun khawm dih ve ni, ci-in kong hanthawn hi.
Tulaitak a i ZOMI nam sungah i kipuahphat ngel ding khat om ka sa -a, tua in biakna vai a hi -a, leitung vai ahi zongin i kibatlohna / kilamdanna khempeuh ah aman, akhial, adik amawh kituh in i tuahna munmun ah i kitalsik, in kithalnialna (confrontation) i zang pahpah a, i ki akgualkhen pahpah thong hi. Tua ding hi peuhmah loin, kilutuah ngiungeu a, ahoih pen zonkhawmna (negotiation) i neih ding hizaw hi. Hih thu tawh kipeh in America te President 37 na Richard M. Nixson (1913- 1994) in a President saanna ding a, thugenna ( inaugural speech) kong hawm sawn nuam hi. “Ours is not an age of confrontation, but an age of negotiation ” ci geugeu bek hi. Ci thei kasa lua-a, ka pakta hi. Zomi te ading a hong gen sak hi diam ka ci khaphial hi. Ei khang hun pen kitalsik ding hun hinawn het lo a, kileptuah ding khanghun hita hi. ZOMI aw, tho in la, taang in! PASIAN KHUAVAK in nang hong taan khin zo hi.
By: Rev. Dr. Simon Pau Khan En (President of GZA)