Khristian te in sihsih nunnun a Pasian thubu hi ci-in, i up i san i Lai Siangtho pen bang a cih leh Pasian thu hi, ci thei i hiam? Atom in i en pah ding hi leng, 2 Tim. 3: 16 ah “Lai Siangtho pen, Pasian lam lahna a hong kipia” ciziau hi. Dau leh peeng zek hi. Mangkam Lai Siangtho te ah ‘Humop’ na kici hi. Thuciamthak (New Testament) a kigelh masakna Greek kam in bel (εμπνέω-) kici hi.
Tua panin Rome – Latin pau in inspiratus hong kizang in, tua pan khatvei mah mangkam (English) in Inspiration cih na kizang a, a khiatna, a cihnop na taktak in ” humop” a cihnop na linlian a hihi. Mi nak thei nawn lo khat a nak pan maw, akam pan maw, hu i mop ( breathe into) leh a hong nak kik leepleep theihna a gennuam a hihi. “All scripture is inpired by God.” (II Tim 3:16 RSV)
Tua hi a, thu-um mite in i sihpih ngam Lai Siangtho Pasian thubu pen Pasian lam lahna cih ziau sangin a ciik zaw in Pasian in Lai Siangtho gelhte a humopna (Inspiration) pan a hong pokhia Pasian Thubu hi, a cinuam i hihi. Tua ahih manin hih Lai Siangtho gelhte bangci humop hiam, cih thuli en suk ding hihang. Ahang in hih thubul (theory) te in thu-um mite dinmun hong ki khensak zo ahi hi.
Tua humopna thuthuk (Theory) 4 te in;
I. KAM TAWH LAISIT IN SIT (Verbal or Dictation theory)
Lai Siangtho gelh dingte kiangah, Khaileh! na kiging uo, manta maw, ” Akipat cilin thu a om hi. Thu in Pasian a hihi…” cih bangin amal amal in naupangte laisit bangin sit hi, ci-in a um a sang pawl om hi. Tua bang hi liang kei veh aw, a ci kha om leh Pasian kammal anial, Pasian kammal nial, ci- in tangteel sihtan bangin kitom pah leuleu zawzen uh hi. Lai Siangtho nunglam a ompa, Lai Siangtho in teci a pangpa Jesuh Khrih phawk nawn loin, a laimal bek tawh nitum sawm uh hi ( Johan 5: 39).
Hi bangin a laimal bek a suangte thucik lak lua, a luanglet te, thubul uang sante ( Ultrafundamentalist) zong kici-in kuamah tawh kipawlthei mello uh hi. A thupom dan mahmah ah zong mihing pen Pasian’ laikung (ball pen) bek suak mawk ahih manin Mechanical theory peuh zong kici thopthop hi.
II. SIAM TAWP A GELHKHIAT (Intuition Theory )
Khristian pawl khatte san danah, Pasian in mihingte siamna kici (talent) a tuamtuam pia in pawl khatte lai-at, laigelh siamna pia hi. Tuate in gelhgelh in a siamna uh asang pen (their best) a tun uh ciangin khawl uh a, nungciang un Lai Siangtho dingin kiciamteh kikipsak hi, ci-uh hi. Ahih dekdek na ciang om a, ahi zongin hikhinlo zel hi.
Gentehna in lai at siam minthang vangvang William Shakespeare (1564- 1616) in lai gelhgelh in, a hoih pen leh asang pen a tun ciangin khawl in a nung sang ciangin, Lai Siangtho in kisang, kiciamteh kikipsak (Canonized) hi cih nopna ahi hi. Pilna siamna a bulphuh phadiak mi tawm khat te’n hi bangin asang thei phial uh zongin hibang lian hong hi leh bel leitung ah pianpih laigelh siam talen nei tamlua mah a hihman in i Lai Siangtho ding hong tam lua zel ding hi.
III KHUAPHIA LEP THEORY (Illumination Theory)
Pasian in Lai Siangtho gelh ding a, a deih te pen khuavak (illumination) pia a, pia paisuak lo-in khua phelep (lightning) bangin piakhin khawl hun nei in tua khuavak apiak hunin, Lai Siangtho at saisai-in khuavak amih ciangin khawl saisai leuleu uh cih theory a hihi. Mit zel, taang zel, cih) theory apom thei a om kha phial zong in ngaihsut na man ( logical) tawh san dingin pom hak hi. Bang dinga taanna, khuavak (Illumination) taang suak hoh lo hiam, mei man (meter) tam bei lua ding ahi hiam cih dot huai hi.
IV. A KHAUH PAI HUMOPNA (Dynamic theory)
Atung a humopna theory thumte a pom kiukiu a om kha zongin kicing kimlo ahih manin a Khauhpai Humopna (dynamic inspiration theory) cih i en ding hi. Khauhpai humop theory i cih in Lai Siangtho gelh theihna dingin Pasian leh Mihingte in panmun nei tek uh hi. Tua a neih uh pan (role) hong lak tuak uh ciang bekin a khauhpai Humopna hong piang thei pan hi, cih ahi hi. Tua PASIAN PANMUN leh MIHING PANMUN i en zual ding hi.
A. Pasian Panmun (Divine Element)
Lai Siangtho hong piankhiat theihna dingin;
1. Pasian hong kilatkhiatna (Revelation) kisam masa kuikui hi. Khristian Pasian pen a hong kilangkhia Pasian (the revealed God) ahi hi. Thuciam Lui ( OT) sungah Pasian leh mihingte pen a kihal, adang suak uh hi-a, Pasian pen “batlah Pasian” (Transcendental God) ahi hi. Thuciam Thak (NT) sungah bel Pasian pen Jesuh ah mibang a hong pianna (Incarnation) hangin “tual tang Pasian “( Immanence, Immanuel) hong suak hi. Khristian biakna hong piankhiat theihna dingin hih thu in thugil pen leh thu masa mawngmawng ahi hi. Tua ahih manin Scotish theologian minthang John Baille (1886-1960) in, “Piansak nadang khempeuh in Pasian vangliatna hong lak khia a, (Late 19 : 1) Jesuh Khrih in bel Pasian lungtang (the heart of God) hong lakkhia hi” ci hi.
2. Lam lahna (Guidance)
Lai Siangtho gelhte in a gelh uh ciangin a laigelh uh lam pial in athu uh a paanglen khak lohna dingin Pasian in amaute lam lak hi. Lai Siangtho gelhna, gelh sawnna (deciphering) leh kampau khat pan kampau dang khatah teina (translation) te ah Pasian in lamlak hi.
3. Cinna leh kepna (Care)
Lai Siangtho pen olno tak leh baihno tak a, na kigelh leh kitei hi hethet loin luangkham in mi tampi in na sih lawh uh hi. Ahi zongin Topa Pasian in tua bang mite nusia loin cingin, kem hi.
B. Mihingte Panmun (Human element)
Mihingte pan mun panin Pasian hong kilahkhiatnate sangin nuntak pihin phutkhakna ( experience) in nei uh a, tua pen kum bang zah hiam sung kam tawh kihawm kawikawi (oral transmision) phot uh hi.
1. Lai tawh ciaptehna / gelhna (Record)
Kam tawh a kikhakkhak khit uh ciangin laisiamte in lai tawh na gelh uh hi. Lai tawh a gelh ciang un zong amau hun lai-akizel ngaihsutna (thought- forms) te mah na zang uh hi. Tua hun lai-in numeite aniam zaw deuh ah na kikoih uh a, pasalte pen a sang zawdeuh (male dominate) ah a kikoih hun ahih manin kikhopna hun sung nangawn ah thugen khuan ngah lo uh hi. (I Kor.14 : 34 – 36). Hi bang danin amau hun a thu omdan (socio-culture) zui-in, a gelhte uh Kha Siangtho Pasian lamlahna mah tawh a hunhun in kan tohtoh ding ahi hi.
Hih Lai Siangtho gelhna i gen ciangin i phawk ding khatin ” laigelh te” hi-a, Lai Siangtho sung ah bel ” lai theite ” (scribes) te ahi hi. Phariseea te leh laithei te ci-in na kigenkhawm hi. (Matt 5: 20, Alai gelhgelhna lam un thukham zong siam uh ahih manin thukham theite (teachers of the law) zong kici a, laitheite leh Pharisees a kici Lai Siangtho gelhte ahi uh hi.
2. Lai Siangtho Teina (Translations)
Thuciam Lui (OT) pen Hebrews pau tawh na kigelh masa in Thuciam Thak (NT) pen Greek pau tawh kigelh masa hi.
1) CE (AD) 382-383 kumin Roman mi Jerome (347- 420) laisiam pa in Pope Damasus thu piakna tawh Latin pau in LST na tei a VULGATE ki ci hi.
2) Latin kam panin Germany kam tawh Martin Luther (1483 -1546 ) leh alawm te’n 1534 in tei khia uh hi.
3) Mangkang mite William Tyndale (1490/ 1494 -1536) in 1524 in mangkam (English) tawh tei a, Pope leh kumpipa in phal lo- uh ahih manin gawl heekin meitawh hallum lai uh hi. Asih ma- in khuk din a, ” Topa aw, England kumpipa mit na hon sak in” ci-in thungen ngeungau hi. Pasian in a thungetna za a, tua zawh kum 451 ciangin King James I (1566- 1625) in Mangkam tawh Lai Siangtho kum (1611) in tei sak in, King James Version (Authorized Version) zong kici hi.
4) Kum1834 in American Baptist sangmang Adoniram Judson (1788-1850) in paucil (Hebrew leh Greek) panin Lai Siangtho bup Kawlpau in tei khia hi.
5 ) Kum 1932 in American Baptist sangmang Rev. Dr. Joseph Herbert Cope (1882-1938) in Thuciam Thak (NT) Tedim kam tawh tei khia hi.
6) Baptist makai Rev. Dr. Kam Khaw Thang (1927-2017) in Lai Siangtho bup tei pha kik in October 17, 1982 ni-in mipi in Pasian tungah apna nei hi. Hih bangin Lai Siangtho khat a pianna ding Pasian leh Mihingte in na asem khawm diudeu uh hi-a, tua pen A KHAUH PAI HUMOPNA (Dynamic -Theory) kici ahi hi.
PHAWK DING THU
Atung a humop thu (theory) teng lakah ali na ahi, Khauhpai humopna (dynamic theory) a maan pen ahihi. Pasian sep om a, Mihing sep zong om hi. Pasian nasep leh hong message khakte a hih leh ei buaipih ding om mahmah lo hi. Agen bangin zuih suk pahpah ding hi mai hi. Ahi zongin akhial thei mihingte nasepna zong kihel in, tatzia heekzia, gamtat ngaihsutna, pupa ngeina cihte akikhel nuainuai den ahih manin, tua te in tuhun a dingin bang a ci nuam peuh mah hiam? cih i kan vilvel ding mah ahihi. Kum tampipi Lai Siangtho a kisinna zong tua hang mah hi pah hi.
PASIAN nasepna a bulpi ahi, Lai Siangtho muang ngam lah kei ni. Eite hong huh, honghilh Pasian thubu a hihi. I zak ngeingei Dr. John Bouton la khat tawh ka thu ka khup nuam hi.
LAI SIANGTHO PASIAN THUBU (Holy Bible Book Divine), By: Dr. J. Burton (1773 -1822)
Doh is: F- Key, Tedim Hymn 193
Lai Siangtho Pasian thubu, Ka neih manpha pen na hi,
Koipan ka piang hong gen ding, Bang ka hihiam hong hilh ding,
Lam ka pial ciang hong tai ding, Honpa itna hong lak ding,
Lam hong hilh ding hong cing ding, Hong thuhilh ding hong phat ding
Hih leitung gam simtham ah Hong hehnem ding dahna-ah,
Hong hilh hi nei leng upna, Mi in zong zo thei sihna.
Hong hilh hi nopna ngah nang, Langpan mi mawhte thuak nang,
Ka neih manpha pen ahi, A siangtho LAI SIANGTHO BU
By: Rev. Dr. S. Pau Khan En (Pastor Emeritus, TBC-Y)
Hits: 0