Thupatna:


Hih pen ngaihsutna sun khiat na “thului” hi bek lel a, lai sim khempeuh thukim dingin kong lamen ngam kei hi. A thukim tengin ki- kum khawm toto a sem khawm dingin kong zawn hi. A thukimlote zong ‘hih cih leng ih gam leh ih nam khangto zaw in teh’ ci a na ngaihsutna ong sunga ih kikup khop zel- zel ding thupi leh kisam mahmah dingin ka ngaihsun hi.

Zomite Pilna Kisam mahmah Hang:


Leitung ah hai na pi a ah khangto minam leh gam omlo hi. A khangto minam leh gam peuhmah pen pilna thupi sak a, a pil minam leh a pil gam teng a khangto hipah lel hi. Khangthak leitung (Modern world) ah Eorupe gam khenpi mah pil masa pen in, zong khangto masa pen pah hi. Tua Europe gam khenpi sung pan Italy gam ah University ki phuan masa pen a, Italy minamte mah pil masa pen pah uhhi. A diakdiak in, upadi lam, zato lam leh cidamna lam, engineering (Inn lam, lam bawl. Leidawh, a tuamtuam), Pasian thuthuk sinna (theology) leh thu tuamtuam ah pil masa pen pah uh a, zong khangto masa pen pah uhhi. Tua ahih manin tuni ciang dong hih atung a i gen pilna khawk tuamtuamte a sinte in Italyte a khantoh mahmah laitak a kizang Latin pau pan a hong pai Latin lai leh kammal tampi sin in zat kul hi.

Italy gam khit ciangin England gam ah leitung bup a University a nihna kiphut a, tua pen Oxford University hi in AD 1200 kim pawl in kiphut hi. Oxford University a kiphuh khit a sawt lo-in Cambridge University phut uh a, tua zwh kum 200 pawl khit ciangin Scotland gam khen ah St. Andrew’s University leh Glasgow University kiphut hi. Hih University masa 4 te leh a dang tuamtuamte panin pilna hoih sang pipi kihilh in, sin pau tangtang uh ahih manin Mangkang minam (British)te hong khangto pah hithit in, zong hong hau pah lel mawk uh hi.

Hih Mangkangte in pil leh hauh hong thuah uh ciangin zong hong thahat in, a gam uh neu mahmah in mi zong tam khollo napi leitung kimvel gam tuamtuam tampi hong uk zo uhhi hi. Kum 300 sung bang leitung kimvel gam tampi uk uh a, a ukna gam uh tam lua mahmah ahih manin mun pawl khat ah nitum ta leh a ukna sunguh mun pawl khat ah ni suak pan, pawl khat ah sun laitak cih bang in om den ahih manin “nitum ngeilo gam” kici liang hi. Pilna om teh khantohna om pan hi cih hong musak a, tua mah bangin apil minamte khangto pelmawh hi.

Kum zalom 19 (19 th century) pan in America in zong pilna nakpi tak in hong hanciam in, University leh College tampi hong phut uh a, a khangnote uh pilna sin ding nakpi in a hanthot ban vuah gamdang mipil tampi cial in pilna gil tampi hilh sak uhhi. American minamte hong pil uh ciangin hong khangto mahmah uh a, zong ong hau pha mahmah uh ahih manin leitung galpi nihna (WW11) ah zong athu England in vaihawm in sum leh pai ah America leh a kipawlpih gam tuamtuam te nakpi takin a pan manun galpi nihna pen England leh a kipawlpih gamte un a zo ahi uh hi.

America i cih USA pen 1950 khit lam diak diak ciang pilna hong khangto lua mahmah in zong ong hau semsem uh ahih manin tuni ciang dong leitung in amau kihekna lamlam a kizui hi pian mai hi. Pil leh hauh a thuah minam pen leitung a lok, leitung a hei, leitung a makaih minam hi to pahpah lel hi. Hih American te’n pilna a nak zon mahmah hun sung mah in Japan te zong pilna nakpi in na hanciam uh a, Japan te in pil leh nasep hahkat hong thuah uh ciangin AD 1900 khit a kipan

Asia gam khenpi sungah a pil pen, a khangto pen leh a hau pen hong suak uhhi. Tuni ciang dong Asia gam khenpi sungah ah a khangto pen leh a hau pen gam hilai uh hi. South Korea zong suahtakna angah vua kipan pilna leh hanciamna thuah uh a, 1984 kumin leitungbup nasemte kipawlna laihawm ah Korea minam te nasep hahkat pen ci-in ciamteh hi. Hih Koreate in pilna leh nasep hahkatna hong thuah khop uh ciangin kum tawmno sungin hong khangto hanhan uh a, Asia gam khenpi sungah gam khangto leh a hau gam khat hong suak in, leitung in zong a zahtak gam hong hi ta hi.

Israel minamte pen Abraham tung tawn a Pasian thupha piak ngiat minam ahih manun, akhang akhangin a tuntun a om omna gam vuah apil pente hi kawi kawi uh a, pil pen bek tawh khawl lo-in hauh pen tawh zong thuah pah mawk uhhi. Kiphasak kha pahpah uh hi kei leh leitung bup pilna lehhauhna tawh Pasian hoihna kilangsak a leitung azel dingte hilai uhhi. Apil masasa khantoh leh hauh a thuah minam hong hipah mawk uh hi. Arab minamte leuleu pen Pasian in Ishmael leh anu Hagar tung tawn a thupha a piak minam lian mahmah khat hi in, zong hau mahmah uhhi. Ahi zongin pilna lam ah minam khangto dangte tawh tehna in khauh pai lua nailo uh ahih manin tuni ciang dong Arab mihau tampi te in “Kala-oh”tung mah ah tuang lai nguan-nguan uh hi. Pil leh hauh a thuah minam te pen mi nuamsa, thupha ngah minam hi pan bek hi, (Late 33:12).


Zomite Mite bangin A pilthei Ding mah I Hi Diam?


Zomite tulaitak i dinmun lungngaih khop huai leh kikupkhop huai mahmah sa ing. Zomite pen Pasian in thupha a piaknop mahmah minam hi dingin um ing. Bang hang hiam cih leh i mipum tawmna leh zan deuh mah a sangkah khuan angah pan cih phial ding himai hang a; tua tawh tehna in mipil tam ka kisa mahmah hi. Lungdam in angtang mahmah ing. Tua banah pilna a sin masa ih nu leh pa, i pi i pu tampite pen a sinna peuhpeuh vuah minam lian tampite tawh sinkhawm ta leh mi nuai ah om hetlo lel uh hi. Ka angtan pih le ka kisaktheih pih Zomi pi leh pu tampite lakah pawl khat sutsuk pak leng: Dr. Zam Khen Thang in a tansawm lai in Kawlgam bup Tuiphum Tapidaw tan sawm vuan khempeuh lak ah a khatna ngah hi. USA gam University of Illinois ah B.Sc. Kawl kumpi sawlna tawh sin in, honours tawh ong hi.

Piancit (France) ah Ph.D. sinto in, Piancit pau a sinna ah Supere’r ci in tung nunna ngah a, Ph.D. zong thesis honorable cih tawh zo giap hi. Dr. Thang ii thesis pen Europe University pawl khat ah Zam Khen Thang theory ci-in kisin hi cih ka za ngei a ka angtang mahmah hi. Lt. Col. Zam Khan Thang pen gansim siam mahmah in, galsim siam a minthang tampite zat ngei loh theih ngeiloh galsimdan khat theise zen ahih manin a ma makiahna tawh gal a sim nak leh lel a nungkik cih om ngei khollo lel mawk in, ama theih khiat gal simdan pen Maymyo a galkapbu sinna sang ah Zam Khan Thang galsim dan ci-in kisinngei ci-in zong ka za ngei a, ka ngaihsut teh ka khuasik mul bang tho liang hi. 


Hun khat lai in Zogam Gullu mual a leisung sum piang omdan en dingin Kawlgam kumpi in Germany gam pan leisung sum piang lam a mipil khangno pawl khat sam in en sak uh a, tua German mipilte in Dr. Vum Son pen hih Zogam pan a piang Zomi ahih lam leh, a pianna khua zong Gullu mual pan gamla lo cih a zak sawn sawn uh ciangin; ‘kalai sai, Vum Son ka siapa uh hilo maw, ko sang aman thei zaw in ciai, ka siapa uh na dong vuau…ci uh, ci-in zong ka za ngei hi. Hih thute ka zak ciangin ka lungsim sungah ‘Zomite a deuleu hetlo i hi ve maw’ ci in kun ngiu-ngeu in thu tampi ka lungngai hi.

2000 kum Zominam Ni in Pu Chin Sian Thang leh tua hun laitak a ZNC party Makai pawl khatin Daw Aung San Suh Kyi Yangon ansai thupi mahmah khat ah an nekpih in, mailam gam ki-ukdan ding lunggulhna tampi holim pih uhhi. Nai nih sung tang bang a holim pikpek khit uh ciangin, Suh Kyi in, “Gam leh nam vai ka holim pih mi tampi om khin in nang (Pu Chin Sian Thang) banga nung thu thei a mailam thu mu kuamah tuak kha nai keng. Hun ong hoih ciangin nasem khawm leng ut mahmah ing” ci ngeu in nohset a, tua ni mangpha ki khak phot uhhi. Tu laitak a Kawlgam Parliament a a thu kikup pi khat uh ahi “21 Century Pinlong Conference” pen Pu Chin Sian Thang lunggulh na leh a muh khiat thusun hi gige hi.


I Thugen Hial bawl Leng:


Hih thute ka lungngaih ciangin, ih pu ih pa ih mi masa tampite pen mi nam lian tampi te tawh kikim bek hilo in, midang tampite sanga zong apil zaw, thu muzaw hi mai lo uh ai maw leh?… ka ci hi. Ka theih khakloh angtan huai ki saktheih pih huai Zomi mipil tampi om lai dingin um ing. Kei theihsun ka zahtak tampi zong sut khin zo nai kei lai ing. Ih mi masa te bek hilo, tulai khang leh ih khangno tampi te zong ih pi ih pu mi masate mah banga a pil a tei tampi tak om dingin um ing.

Cipak biangbuang leng: Leitung bup a University minthang pen leh a ki utna penpen Univesity te ahi Oxford University (UK) leh Harvard University (USA) khawng nautual kaihna a anei degree a la khin leh a kah laitak khawng ih om zawh mawk ka ngaihsut ciangin, Topa hoihna lamdang ka sa mahmah a, ka um ngam kei dektak liang hi. A tawpna ah,“Aw, Zomite pen mite mah banga a pil thei, mite banga a pil thei lua leh a pil zong a om khin lua ih hi mawk ve maw” ci-in, mite ban zo dinga ong bawlpa Pasian khitui muangtuang dek liangin ka phat phapha hi.

Hun khat lai in London a mihingte pianzia a kan mipilte kipawlna “The London Society of Anthropology” in, African mite midangte mah banga a pil thei takpi ding mah uh ahi hiam cih kanna leh ki selna (Anthropological Research and Debate) bawl uh a, a thukhupna vuah, bang zah takin i pantah zongin hih African mite pen minam lian te ban khop in pil thei ngiat kei mawk unteh cih tawh khup hiau uh hi. Pasian thu lam a mipil (Anthropological Theologians)te in bel, liang sam uh cia Pasian in mi khempeuh a kibang a ong bawl ahih teh pilthei mah unteh cihtawh tha pia hi.

1956 kum in London University pan pau tua mtuam kanna lam a mipil, School of Oriental and African Studies ah Linguistic Professor asem, Prof. E. Henderson leh mihing pianzia lam a mipil (Anthropologist) khat Kawlgam hong pai uh a, Rangoon University pan Prof. Luis zawn in Zogam hong pai vingveng uh a, Tedim, Tonzang leh Falam pha uhhi. Hih mipil thumte-in, Zomite pau leh Zomite a pil thei ding nam mah ahi uh tam cih a kan uh ahihi. Prof. Henderson bangin “Teizang dialect” cih thulu khat gelh ngei a, a lawm in, “Dahpa Tangthu” cih gelh hi. Hih mipil thumte ii muhna ah ‘Zomite khuak leh a thu ngaihsut dan uh pen Germante tawh kinai mahmah, kivalak mah mah hi.

Tua ahih manin, a sim dinguh lai tampi nei in, pilna hah zon le uh apil mahmah thei nam uh hi’ ci uhhi. (Hih pen 1987-88 kum University of Glasgow,Scotland ah ka sangkah lai 1987 December Lungdambawl sangkhak sungin, London a pi Prof. Henderson kiang ah hawh in sangkhak sung tawntung ama inn ah omin amah ngiat in a hong gen thu hi.) Mihing pian zia a kan mipilte (Anthropologists) te muhna ah, leitung minam tul leh zatampi sung pan a pil thei nam leh, bangzah ta in hanciam ta leh minam dangte ban-a, apilzo taktak ding a up kholloh nam pawl khat omsak uh hi.

Tua lakah Zomite pen a pil thei nam in hong mu, hong ciamteh uh hi. A tung a ih gen ih pu ih pa mipil masa pawl khat leh tulai khang Zomi mipil tampi te in ‘Zomite a pil thei nam hi’ ci a hong kimuhna a man luatna mualsuang phuh bangin teci hong ding khia uh hi. Zeisu bek Topa in nei tawntung ciat lai leng, apil thei nam Zomite Topa’n ciangtan omlo khopin ong lam toto lai zen ven cin.

Revd. Gin Khan Khual, M.A., Ph.D., D.D.
Oxford, England
(ZBCM Superintendent Consultant)

Hits: 7

Byadmin

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *