Thupatna: (Intorduction)


Leitung mihing billion khat ah Pu Pau Cin Hau bangin mipil, micim khat a om khak ding baihlo banah kum zalom khat ah mikhat apiankhiat zawh ding zong ollo hi. Zomite sungah pu leh pa khang tampi pek pan tuni ciang dong lai thak khat abawlkhia zo pen amah simloh ki om nailo in, mailam hong pai ding kum tampi sungah zong ki om zolo thei lai ding hi. Zomite ading lai hong bawlsak manin leitung minampite tawh liangko kikim zawhna nam khat zong ahi hi. Pu Pau Cin Hau in Laipian thuzui mite ading bek thupi in, Zomi bup tawh kisailo hi acikha zong ki omkha phial thei ding hi. Ahi zong ama tungtawn panin akithei khia thu leh la tampi leh ngeina thak tampi Zomi bup sungah tuniciang dong kizang in mailam ah zong kizang suaklai ding hi.

Tuate pawl khat in Pasian cih vanglian leh minlawhna, lai, sang, vantung mi cih Pasian thu leh pilna siamna tawh kipawl kammal lawhna tampi pen ama tungtawn panin hong piang khia ahi hi. Pasian, Pathian cih min alo mi khempeuh adingin Pu Pau Cin Hau pen mi thupi mahmah khat hi cih pen kuama nial theih hetlo ahi hi. Tua ahih manin Pu Pau Cin Hau in kua hi a, koici dan in lai bawl khia hiam cih tawh kipawl dotna nam sagih tawh tawm ih sut ding hi. Amah pen Zomite sung pan lai piangkhia sak masa pa hiteh ci a, mite in a pahtawina in LAIPIAN PA ci in minvawh uh ahih manin hih sungah zong Laipian Pau Cin Hau ci in konglo suak ding hi.

Laipian Pau Cin Hau ii Pian ma thu (Prehistory):


1900 kum ma pen leitung mi namdang te khangto in na lamdang tampi bawlkhia khin himah tase leh Zogam leitang tung ateng Zomite in khantoh nading kiphawk nailo uh hi. Tua hunin Zomi pu leh pa te nasep kin penin galbeng ding, sabeng ding, mimza tangza lazo ding, nat leh sat a om ciang siampi te phuisam sakin dawite thoih ding cih ahi hi. Thu ciapteh na aneih ciangun zong a thupi te la in phuak a, tu leh ta khang dong kigen sawnsawn in ciamteh uh hi. Ni, kha, kum leh sa matzah cih nambat te aciapteh nop uh ciang khau bawk khih, singkil at, suangtum phut, gatang khin cih danin ciamteh uh hi. Tua manin 1900 kum masiah Zogam ah Lai kigelh na Mualsuang, Laibu cih bang om ngei nailo pah hi.

Laipian Pau Cin Hau pen Kua hiam? (Who)


Laipian Pau Cin Hau pen Mongoloid mi nampi sung pan Asia mi khat ahi hi. Amah pen tulai tak Myanmar gam, Chin state, Tedim gamsung pan apiangkhia ahi hi. Zomi gui leh zam kilawhna sungah Sukte beh Pu Khan Lian leh Pi Cing Zam te tapa hi a, 1859 kum in Tedim khuapi pan in apiangkhia ahi hi. Aneu lai in anu leh apa nasep ahi; lokho, singpua leh sialcing khawngin agamta mi mawkmawk khat ahi hi. Tua hunin Zogam ah lai kisin ngei nailo ahih manin amah zong sangkah ngeilo, laisin ngeilo, minam dangte lai cih bang zong amu ngei nailo khat ahi hi. Banghang hiam cih leh tua hunin Zogam ah minam dangte kuamah hong lut ngei nailo banah pu leh pa te zong Zogam pua lamah pusuak ngei nailo uh ahih manin mi namdang te tawh kizopna zong om ngei nailo uh hi.


Tua hunin Nuam Dim kici numei khat in mangmuhna tawh angah thute pen thu apia vanglianpa in agenkhia dingin Pau Cin Hau atel sawn hi. Tua vanglian pa gensak nop thute Pi Nuam Dim in Pau Cin Hau tungah genin ukpite leh mi tampi te tungah agensawn zel hi. Laipian Pau Cin Hau pian kum 20 aphak a kipan tua vanglianpa in Pi Nuam Dim tungah thupia nawnlo in ama tung bekah thupia in mangmu sak hi. Tua thu apia zel vanglianpa in ama min PASIAN ahih lam zong agen hi.

Vantung gam thu, Dawi gam thu, Dawi biakna pan Pasian paai(biak) zawk nading thu, khat leh khat ki itna ding thu, nuntak sung gamtat luhek zia ding thu, nasep silbawl zia ding thu, ngeina zongsatna hoih lote zat nawnloh nading thu, ankhing tuibuk kham zawk nading thu, pilna siamna khantoh zawk nading thu, cidam ludam zawk nading thu cihte leh mailam thupiang dingte ahun ahun in Pasian kiang pan thu angah zel Laipian Pau Cin Hau ahi hi. Amah pen 1879 kum pan a sih dong Pasian sawlna leh thu piakna bangbang in a gamta mi khat ahi hi. A nuntak sungin Tedim, Ngennung, Lailui leh Mualbem khuate ah teng kawikawi hi. 1948 kum ciang leitung a nuntakna nusia in a luanghawm pen Mualbem khua ah kivui hi.

Lai a Hilh Kua hiam? (Whom)


Laipian Pau Cin Hau pen Pasian tuamtuam leh vantungmi tuamtuam tawh kihothei in mangmu thei zel khat ahi hi. A mangmuh ngah tung lamin vantungmi, vantung galkap, Pasian cihte khentel theilo in Pasian sa kha den hi. A khentel theih nangin Pasian in lim in alah ciang vantung mi, vantung galkap, vantung lai at, vantung sikkhau kamsang, khut sawm nei, sawm nih nei a kilang Pasian cih danin vantung ah zong Pasian tampi leh vangliatna tuamtuam in kikhen kawikawi ahihlam atel pan hi.

Vanglian pen Pasian sawlna tungtawn in laihilh dingin lailam vaihawm Pasian khat in amah lai ahilh hi. Ama tung a laihilh lian Pasian in vanglian pen Pasian hilo hi aci nuam ka hi hi. Ahi zong ama tungah, thu pia leh laihilh dingin a sawl zel pen van leh lei abawl, ni leh kha abawl, mihing ganhing abawl Pasian, nuntakna, hehpihna, hotkhiatna leh vangliatna namkim tawh kidim vantung kumpi alianpen Pasian ahi hi.

Bang Bawl hiam? (What)


Lai ih cih in thu ciaptehna, mihingte kizop theihna, ngaihsutnate lahkhiat theihna ahi hi. Nidang in Zomite in lai cih bang ih nei phial zong lim leh mel, lawh leh sapna, min leh puam zong bangmah kithei nawnlo hi. Pasian in, “Pau Cin Hau aw, tu-in Lai sinin, hong hilh leng natheih ding hi”, acih ciangin Laipian Pau Cin Hau in Lai acih bang hiam ci in Pasian kiangah dong lai a, tuama in Lai cih kammal zong kizang nailo hi. Lai cih kammal in leitung mihing te phuahtap kammal hilo in Pasian hong piak kammal ahi hi.

Minam dangte sungah Lai cih kammal azang om tuan nailo a, Pasian in Zomi te lai hong hilh ahih manin Lai cih kammal in Zomi te neihsa kammal hong suak pah hi. Laipian Pau Cin Hau in lai bawlkhia zo hikei leh Zomi te pau ah lai cih kammal tangin sanggam dangte bangmah in Sar ahih kei leh Lehkha ci in Kawl pau pan hiam Vai pau pan hiam khat ih kawmkul kha ding hi. Laipian Pau Cin Hau in Pasian hilhna tungtawn in Zomi te kammal leh pau khempeuh a kigelh thei ding laimal bulpi 1051 apha lai nam khat hun tomno sungin a bawlkhia hi.

Bang hun in Lai bawl hiam? (When)


Laipian Pau Cin Hau akhangno hun sungin kum 15 sung tawntung damlo zawngkhal in lupna tung ngak den hi. Nasem zolo, koimah pai zolo, amah guak thatang tawh gamtang zolo in innsung huangsung nangawn ah khaukhung in apai zel khat ahi hi. Hibang a damloh hun sungin ni khat Pasian kiang pan mangmuhna angah hi. Amangmuhna sungah Pasian in, “Pau Cin Hau aw nang in kitang sapna khat na nei hi, lai sin in”, ci in a sawl hi. Tua hun pen 1899 kum hi a, tua zawh kum nih khit 1901 kum ciang Pasian hilhna tungtawn in alai bawl zosiang ta hi. Tua hun in Zogam ah lai kici khat zong om nailo ahih manin lai theinuam peuh in bawhhuan in sin ngeingai pah uh a, tawmvei sungin Falam, Hakha, Lushei, Meitei gam dongah kizel pah hi.

Koi lai ah Lai bawl hiam? ( Where)


Van awngthawl sungah leitung tampi a omna sung pan hih ih tenna simlei tung, Asia kuam, Kawl gam, Chin state, Tedim gam sung, Lailui khua pan in Laipian Pau Cin Hau in Lai a bawlkhia hi. Tedim khua pan tai nga kim kigamlatna, Lailui khua ah aten hun sungin lai abawl khia hi.

Bangci Bawl Hiam? (How)


Pasian in Laipian Pau Cin Hau pen lai ahilh ciang lai paipi ding teng phawk theihna, theih theihna leh theih nopna lungsim guan cih dan ahi hi. Aneng atawng pen ama ngaihsutna tawh hanciam in sun leh zan ihmu sip theilo liang a, abawl niloh ahi hi. Theih zawhloh, tel zawhloh akitang sam a om ciang Pasian in aki patna ding lampi hilh kiau zel ahi hi. Hilh cih ciangin alim alak, zui sak, sim sak cih dan hi tuanlo in a lungsim sungah theih zawh nading, phawk zawh nadingin pilna pia cih dan ahi hi. Tua tawh atheih zawhloh, atel zawhloh ciang a mitkha ah luaisak in musak zel hi. Pasian hilhna ah, “Pasian in laibu khat tawi a, tua laibu tungah suangtang neu pawl khat gawm zel khen zel in alak hi”. Laipian Pau Cin Hau in zong laimal leh lai aw ngah theihna ding Pasian hilhna mah bangin laimal khat leh khat, lai aw khat leh khat gawm zel, khen zel in ngaihsun a, Zomi te kammal teng laimal ding ngah khia zo hi.

Pasian in lai bawldan ding lim a lah khit ciang  lai bawlsa te ciapteh zawh nadingin Laipian Pau Cin Hau khuak sungah thu ciapteh theihna(memory) pia hi. Tua hunin ciapteh nang laibu, laikung cih bang Zogam ah om nailo ahih manin thu tampi ciapteh zawh nang ollo hi. Pasian in ama khuak sungah thu ciapteh theihna (memory) apiak manin alai bawl khit masaksak, mangngilh cih bang omlo banah athak tampi ngaihsun niloh a, zongthuah beh zolai hi. A laibawl hun pen a damloh sung tawh kituakin lai aw ding leh laimal ding zongin amahguak phunphun leh lei kuikui den ahih manin a innkuan pihte leh amah a mukha peuhin ahai saliang uh hi. Laipian Pau Cin Hau in laimal angah masak meihol leh ciangkang peuh tawh kawm tung leh leilak khawngah kui zel thei hi. Hun sawtpi khat khit teh gamkek a hongpai mikangte kiang pan laibu leh laikung ngah kha in laibu sungah ciamteh zo hi.

1930 kum in Rev. William Sherratt (Secretary, British and Foreign Bible Society, Burma) in sum leh paai leh laibu sungah khet theih nading panpih na nei hi. Tua manin Laipian Pau Cin Hau in abeh aphung, a u a naute tawh a khat veina puahphatna nei in kum nih sung mah sawt hi. Hih puahphatna ah laimal bulpi mal 37 bek pha in ei Zopau bek thamlo, sanggam dangte pau khempeuh zong kigelh thei pah hi. Sangkah ngeilo, laithei ngeilo, damlo in a zawngkhal Laipian Pau Cin Hau in Zomi te zat kammal, aw bangzah pha a, bangteng ahi hiam cih hun tomno sungin atheih khiat gaih zawhna leh a kibanglo Zomite aw leh laimal tul guk val a ciapteh zawhna pen Pasian panpih man ahi hi.

Bang Hang Hilh Hiam? (Why)


Hih lai in Zomi te thu hoih, la hoih tampi ciapteh theih nading, Pasian thu ciamteh theih nading, khat leh khat kizop theih nading leh kithu zak theih nading ahi hi. Zomite in ABC lai ih zatma 1930 kum masiah tangthu hoih, la hoih tampi ciaptehna leh Piantit pai mite tawh thu kizakna in kizang ahih manin nakpi takin kinoptuam pih mahmah khin hi. Leitung ah minam bangzah ta in atam zong a gawmtuah zo pen lai ahi hi. Eisung ah zong minam bangzah ta in ih tam phial zong Zomi te pau leh aw bulphuh a kibawl hi lai in mailam hun sawtpi hong gawmtuah zo ding hi. Tua banah minampi khat suah theih nadingin lai in a thupi mahmah dinmun khat ah om hi.

Gam khat, stage khat peuh ah laihoih neite minam paipi leh zum lai in kinei a, adang lai neilo minam ten phungvuh loh phamawh den hi. Sanggam laizom pih teng lakah tuni ciang Zomite in mimal in a tam pen, pilna siamna, neihsa lamah a khangto pen te ih hi hi. Mailam ah hi lai hangin Zomi te minam paipi in om a, ei sungah sanggam minam pihte hong kiphungvuh khawm ding Pasian in hong deih manin a cihtak hetlo Zomite sungah hi laithak hong hilh hikha thei dingin ka um hi. Tuta dih ih zang naita kei zong a thupitna leh aman gentheihloh lai nei minam ih hih manin Zomite nakpi in ih hampha mahmah hi.

Thukhupna (Conclution):


Laipian Pau Cin Hau pen Zomite thu ngaihsun pu (philosopher) leh Lai bawlkhia pa (Script Inventor) ahi hi. Tua banah Zomite kihtak Dawi biakna leh Ngeina hoihlo te alangpang khia masa pa(Revolutioner) zong ahi hi. Ama huhau in Zomite in khantohna leh khanlawhna tampi ih neihlawh khin zo hi. Zomite in mailam ah hih lai ih zatsiam aleh, sang gam minampih teng ei sungah hong kiphungvuh loh phamawh dinga, khuapite zong ei kiangah phualpi hong kisat loh phamawh ding uh hi.

Zomite minampi ih suah zawh nading hi lai in abulpi hi a, mailam ah ih deih hun leh ih kisap hun om thei kha ding hi. Tua manin khangthak Zomite zat theih ding 2015 kum in Laipian phungpi leh lailam vaihawm upate in computer leh phone tuamtuam tawh internet tuamtuam ah zat theih ding dongin hong bawl sak zo uh hi. Hih lai in Laipian phungpi te bek neihsa hi tuanlo in Zomi bup neihsa lai ahih manin puah leh zun ding pen khangthak Zomite vaipuak zong ahi hi.


Tg. Ngul Suan Lian (Ph.d Candidate, In China)

Sources: Zomi Siamsin Magazine, Vol. 5, 2018

Hits: 21

Byadmin

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *