Thupatna:

Tuhun internet pan hi ta leh radio / Tv pan hi ta leh thukizakna baih mahmah a, lei mong khat a om Zogam khua-neu khua-ta apiang thute akipan athu bek hi loin, a meel a puam tawh setkan tawm vei sungin leitungbup a kizelhpah ziauziau hun a hi hi. Tuate’ lakah ih Zopau leh Zolai, Tedim laite leh kammal kizangte zong a tuamtuam tampi tak kimuthei bek tham loin, Mopawi sapna laidal tung khawng nangawn ah zat ding a kilawm hetlo kammal khelnono kizangkha takpi mawk hi. Tuate lakah puahphat huai ka sak mahmah ka phawk khak pawl khat hong pulak nuam ing.

01. Motal/ Talmo, Mopipa, Mopa: Maak thakpa (Bridegroom) akicih ding kim lai, uham khinsate leh biakna siate mahmah in zong Maak thakpa ci loin, Mopa, Mopipa, Motalpa cih akipan hih kammalte kizang mun lua mahmah in, nopmawh sa bek loin, tua kammalte ii akhiatna taktak ih tel theihna dingin hong pulaak ka hi hi.

(a) Motal (or) Talmo: Zomite ngeina hoih mahmah khat pen khang simna-ah pasalte bek bulphuh akisim ahi hi. Tua ahih zah khatin pasalte pen numeite tawh tehkakna in kithupi bawlin, nu leh pate sanggam unaute ii  suan leh muan in kinei hi. Zi a neih uh ciangin a sunghte beel in om ngei lo uh a, zawng ta leh hau ta leh a nu a pate inn ah (or) ama zon tawm inn khat peuhah a hithei bangbang in a zi a tate tawh teng khawm hamtang uh hi. Kawlte leuleu a sunghte kiangah teng zawsop leuleu uh a, amau sunghte beel a teng khawm cih khawng phamawhsa khollo uh hi.

Hih talmo leh motal kizang ta dihdih pen ko neulai Tedim khuapi ah Manglai sang ka kah lai pekpek (1955-1960) kum huam sung khawng a thu piang hi in, ko khan-gual kikholhpite kiang pan a piang masa kammal ci leng zong kikhial hethet lo ding hi. Tal cih kammal tawh kizangkop lailai ahih manin, a zakdah huai theithei ding leh a thangpaih huai theithei dinga, kam hoihlo / akha theithei kammal kizang ahi hi. Sialtal, bawngtal, keeltal kici khe li nei bangmah ngaihsutna meel theilo ganhingte tawh gentehna ahihi. Maak thak khat in a sunghte beel a mothak mun a la bunglehte ekkha nam liang a zahkona a, talmo (or) motal ci-in, akiphuak ahi hi.

(b) Mopipa: Mo ih cih pen zi nei zipi ding Maak thakpa a’dingin a mo hi zenzen loin, a zi ding ahi hi. Maak thakpa pen Mopipa ci loin Zi pipa ci leng maan zaw ding hi. A maan taktak in zi nei ding pa ii nu leh pate ading in a mo hi bek hi. Tua ahih manin a tapa kitenpih dinga, a lak nungaknu pen amau a’ding in a mo hi a, Mopipa pen Maak thakpa ii pa (nu leh pate) cihna hi zaw hi.  Tua hi a, zi nei dingpa zipi ding pa pen Maak thakpa mah cih ciatciat ding hi zaw hi.

(c) Mopa: Mopa cih zawzen pen bangmah thei nailo naupang pau thei pan pante zat dinga kilawm bek ahi hi. Mo cih kammal pen pasal tungah kizang ngeingei lo a, numei tung bek ah kizang ahihi. Monu ahih kei leh Mothaknu cih ding bek om hi. Mopa pen kam kitukalh mahmah kammal ahihi. Tua kammal a zang khate in den a ih gen talmo leh motal tung pan a ngah masak hi kha teltel ding hi. Motal (tal) cih zawzen liang sangin in a kammal hoih zaw deuh ‘mopa’ a zang hi ngeelngeel ding uh hi.

(d) Mo thaknu / Monu: Mangpau in bride kici a, mo thaknu, monu cih ding lo-ngal adang om thuah lo hi. Mothaknu pen Maak thakpa’ nu leh pa a’dingin a mothaknu uh ahi hi. Tua hi a, Maak thakpa leh Mo thaknu (keh) Maak thak leh Mothak cih ding lo ngal adang kammal zat ding om peuhmah lo hi. Ih Zomite khanglui paunak ah “Zing Guah Zu leh Maak thak Si” na ci uh a, zingguah zu zong a theu baih mah bangin maakthak si zong kimangnilh baih kingil baih hi a cihna ahi hi. Hih munah Mothak leh Maak thak akicih hun sung pen kha nih, kha thum kan ahi kei leh atam pen leh zong kum khat kan hi peuhmah lo ding hi.

(e) Maak thakpa: Mangpau in Bridegroom kici a, a zi ding tawh kitenna abawl ding pa’ ahihi. Mo thaknu nu leh pate a’dingin a Maak thakpa uh ahihi. Tua mah bangin midangte in zong Maak thakpa mah akici ahihi. A sawt zawk deuh ciangin a Maakpa uh ka Maakpa  uh cih bang a kizang ahihi.

(f) Mo liahnu: Mangpau in Bridesmaid kici a mothaknu tawh kithuah ding a kiseh ahihi. Moliahnu akici mah bangin mothaknu ii deih penpen a maingap penpen nungak khat peuh kiseh hi. Nungak lai ama sanggamnu khat peuhpeuh zong kiseh thei hi.

(g) Maak liahpa: Mangpau in Bestman kici a, Zomite’ khanglui lai kitenna ah Maak thak liahpa cih bang omlo hi. Ahi zongin mikangte tat dan mah zui a, Christian ngeina tawh kitenna ih bawl ciangin, maak thakpa tawh kithuahpih dingin tangval khat kiseh hi. Maak thakpa liah ding (keh) kithuahpih dingin nidang lai bang hi leh tangval lai ahih nak leh a bawm tapa / a kawng ompa ahi lawm ngen pa Kawlpau in (Aungtuaipa) kiseh leh kilawm pen ding hi. Tua ahih kei leh zong maak thakpa’ zawlpa ahi zongin a sanggampa ahi zong tangval lai khat peuh kisehthei hi.

(h) Mopawi Sapna Lai: Tu nai mahmah abeisa December ‘18 kha sung Mopawi Sapna laidal khat tungah, Mo thaknu leh Maak thakpa min a kigelhna ah a minno bek kigelh a, a minpi taktak kigelh kilkel lo lai mawk hi. Tua bek tawh man naii lo lai in, Mo thaknu pen lamlak zawlta lah hi peuhmah lo, a zahtakhuai Pasian thu um mahmah nu leh pa tung pan piang ahi hi. Ahi zongin ahing a cidam mahmah lai sitset nu leh pa anei gegu kim lai, Mo thaknu’ nu leh pa min kihel kilkel loin zipi ding pa ahi Maak thakpa’ nu leh pa min bek kihel sese hi. Hih thu zong kineuseekna leh kideidanna lianpi khat suak a, a kuamah peuh in ih ciin ih zuih het loh ding hoih kasa hi. Mo thaknu leh Maak thakpa te minpi zong gelh ciatciat ding kisam hi.

02. Khuami: Zomite in “mi” acih mahmah a deih pha diak a zang phadeuh nuamte ih hihi. Tua huhau in tu dong mah “mi” tawh kisai in ih gam ih lei khantohna ding ih masuan kin zawk awl liangin ih buaipih tha paai hi. Tua kawm kal ah hong kibehlap thuahthuah ta lailai hi. Sihkohna, dammawh kohna, mi mangg kohna cih a kipan tangkona, thu kizaksaknate ah gentehna in, Mauvom khuami Tang Lian Do, Pimpih khuami Pu Ngam Bawm, Dakdung khuami Pi Cing Khup… cih bangin hong kisuaksak tangtang hi.

Kei muhna ah ganhing hi lo a, mi ahih gegu ahih lam ih theihsa ahih mah bangin ‘Mauvom khua a teeng/piang’, ‘Mauvom khua pan’ ahih kei leh a tom theithei in ‘Mauvom pan’ ci lel leng zong kitelzo pha mahmah in ka um hi. Tua bangin zang suaksuak khong le hang a sawtsawt ciangin Mauvom mi, Kawlgam mi, Zogam mi, Tahan mi, Pimpih mi, Dakdung mi cih hong piang thuahthuah ding pen ka lung hihmawh hi.

Minam kibehlaplap sak nuam a, a kinen suahsuah nuam tawh ih kibat ding deih huai lo hi. Khua min zui a minam kilawhna ah Saizang mi, Dim mi, (Dimpi) leh Phaileeng mi etc. cihte bek om a, adangte pen Sihzang, Teizang, Zo, cih akipan lobuang adang om lo hi. Tuate mahmah zong ih kipumkhat theihna dingin Tedim mi (or) Zomi bek tawh kisamthei le hang i deih i sawm sann laitak ahihi.

03. Lai-at pa:   Lai atpa cih pen mikang pau in ‘clerk’ kici a, zum thupite ah LDC, UDC leh BC ci’n nam thum mah om a, zum tawh kisai lai vive a at a gelh takpite ahihi. Ulian makaite sawltak lai atte ahihi. Ahi zongin LORC (Law and Order Restoration Council) hong khankhiat akipan khuaneu khuata khempeuh leh khuapi khualiante ah a veeng veeng in hong khenin hausa upa kisehna ah lai at dingin LDC khatta hong guan uhhi. Tua lai ah tan 10 A or B a ongte Lai-atneu kipia a, a mau hausa upa lakah zong lai thei pente khat ahih manin, Thuzeekpi/Thuvaanpi ahih kei leh Tanupi mun ah vaiipuak la dingin kiseh pahpah hi.

Tua ahih manin tua zawh akipan Thuzeekpi/Thuvaanpi ahih kei leh Tanupi kici kammal pen damdamin hong maimang hithet a, Lai-atpa cih kammal in mun hong la hi. Ka zak tung lai bang peuhmahin bangdia thuvaanpi khat lawmlawm lai-atpa kici zawzen hiam ci’n lamdang zong kasa mahmah mai hi. Tua hi a, tu a kipaninin Lai-atpa kicih zawzen liang sangin tua munah Thuzeekpi/ Thuvaanpi, Tanupi cih bangin ih zat tanggtangg ding ahihi.

LDC – Lower Division Clerk, UDC -Upper Division Clerk, Branch Clerk (BC).

Hih a tung akammalte pen a pil masa a tei masa ko tung ko ma pek a, university, college tung sate in, a na phuak khitsa hi a, ahoih zaw kammal zong om tuan nawnin ka um kei hi. Tua tawh kizomin President / Chairman cih kammalte munah Pawllutang, Makaipi kici leh hoih pen ding hi. Pawl lutang pen kipawlna khat peuhpeuh ah President te cihna hi pah din a, makai pipen ki-ukna lam a gam makai a tuamtuamte tungah zat dingin kilawm kituak pen ding hi.

04. Mawhpuak leh Vaiipuak: Mawhpuak ih cih pen Adam leh Eve te tung pan a ih luah suksuk pianpih mawhpuak (sin) hi a, vaiipuak leuleu ciangin kumpi nasepna akipan adang nasep silbawlna a tuamtuamte ah sep ding bawl ding kiseh a tavuan lakna pen vaiipuak ki ci hi. Tua ahih manin mawhpuak cih kammal pen Pasianthu tawh kisai mihingte a mawhsa a piang ih hih lam gennopnate bek in zat dingin hoih hi. Tua lo ei nasepnate tawh kisai vaiipuak neihnate ah tua kammal tawh ih zat ciangin, kituak kilawm het lo hi. Sem zong sem taktak cian nai lo, a nasepna tawh kisai a mawh khin akhial khin tawh kibang pah miikmeek a, kaamsiat huai liang hi.

05. Tarlen leh Kivakhna: Ei pau a ‘kivakhna’ cih a om gegu khin kim lai, a Mangpau awsuah zong maan tumteng meel lopi in, tarleen ih ci diadua a, a taktak in mikangte pau ‘talent’ kici a zui duaiiduaii tazen ih hihi. Tu hun ciangin kinakzat khin lua ahih manin ei pau bang a sa kha om kha phial lai ding uhhi. Kivakhna kici pen a khanglui pau ciik mahmah tawh “a tem paina” ci in zong ei pu ei pate hunin kizang pha mahmah napi, tu lai khangthakte’n thei ban lo uh ahih manin, kithei nawn lo a, a maimang dekdek hi ta hi.

06. Dongtuak leh Gennthei: Dongtuak cih pen sihna manna leh thakhat thu a, huihsia guahsia leh nasia tak a zinlinna pan a hong piang inn leh lo hong suksiatsak, Kawlte pau leh galnam 5te (Natural Disaster) hanga ih tuahkhakte pen dongtuak akici ahihi. Gennthei cih leuleu ciangin thakhat thu a piang vatte hi lo in, neih leh lam bangmah nei lo bek tham lohin a kumtawn a khatawn a, cidam lo, zawngkhalnate pen a nuntak dan uh gennthei mahmah ei akici ahihi. Tua ahih manin tu laitak a, ZIUSAte makai a hong sepkhiat “Gennvaii” akici bang “Donghu” mah kici leh kituak kilawm zaw teltel ding hi.

07. Satangciim: Tangtawng pekpek a ei mau pau om khin gegu tazuk satang ciim, savai miimciim, sabuh ciim cih suk ziau ding kim lai, ei a’ lo tata peuh thupi sak nuam zaw ih hi tam ‘sabuti’ peuh ih ci kaltang nuam sese hi. Amun a mual zui in min lawh ding thumaan thudik hi zaw hi. Ih pau ih hamte kep cing huai hi cih deihsakna ahi hi. Haka khuapi ah bel tuma kum 40 lai pekin kizuak khin a, taang leh buh zong tawh hi peuhmah loin, ei lamah i zat ngei khol hetloh vaimiim vive tawh huan khawm uh hi. Ei lamah bel ih pu ih pate khan lai pekpek a, taang leh aksa ciim sat cih khawng, tua ahih kei leh aksa takte a min khinteh thukkhia in aksa huanna a tui leh taang ciim huan zong lim kisa pha mahmah hi. Tuhun ciangin a sa teng balnen in a tui tawh kihuan khawm lailai ahih manin lian zaw kan lai hi.

08. Minpi leh Minno: Zomite in a sing a suang, a mual a guam leh ni taang kha taang tungtawn a min phuakte ih hi kei a, khangsimna leh sungh leh pu simna in min phuak tangtangte ih hihi. A hi zongin nu leh pa a tam zaw in in a minpi tawh kisam galgal nuam lo zaw tek uhhi. Tua kawmkal ah minneu bek a kisap ngawingawi pen kiciansa lo a, minpi tawh a lo tangtang leh a lungkim ngiat papi pawl khat bel om kiukiu sam hi. Ahi zongin nupi papi a tam zaw a tate neu lai phatdiak hun sung bang peuhmah na a sak ding lau in, a minno bek na lengin kisam ngam lo hi. Ahi zongin a it luat manin thungetsak in khei aw, bawi aw, (tuhun ciangin) boih aw.. cih khawng kilimzat san bilbel ta buangin, a kamneel theithei kizang ahihi.

Pawl khatte in tua minno zom paih in kizang suaksuak ahih manin, a lawm a gual kitheihpite in, zum vaii bang vaii a, minpi taktak a kisap ciangin a lawmpa/nu min takpi kidong leh thei kha loin buai lawh mahmah thei uhhi. Tua ahih manin minno minneu zong zattuaknate ah zang a tua lo buang, zum vaii a kipan kipawlna a tuamtuam leh mi honpi tawh kizopnate ah minpi mah zat tangtang ding akisam ahihi.

09. Min leh Beh: Tuhun ciangin a Mikangte zatdan ahih kei leh ih India lam a Zomite zat dante eengin, min nungah beh min kiguang tangtang a, a khua minlo buang dot ding om nawn lo hi. Kawlgam sung bek hi lo ukpua gam ci tengah Zomite ki-om kawikawi hi. Ko khan-gual pawl bang peuhmah pen a khangham lam ka hi ta uh a, mi zong theihsasa kimangngilh kik ziauziau ta hi. Mi khat peuh thu lah kithei pha nuam mahmah kik bilbel hi. Amin dot khit a hong dawn zawh ciangin, tangval maw zi leh ta nei? Na nu na pa kua? Na khua uh e? Yangon or Mandalay, Kalaymyo hong cih ngeiingeii leh Khamtungah (Zogamah) na khua uh e koi lai? Tua zawhteh lungkim zo naii tuan lo in, na beh uh e leh? Ih ci thuahthuah toto thei lai hi. Theihhuai vive mah ahih tei hangin, kimuh cilcil a kidothuai maw cih zong ngaihsut huai hi.

Hih lam a khangkhia ko kiang lam a mikangte bang tua zah va dong leng heh lua mahmah mai ding uhhi. Nang tawh bang kisai! hong ci suk ziau thei ding uhhi. A mau kiangah nipi sim a ih kikhopna khatah, khat vei sunsun bang kikhawm kei kha leng a mai nipi ciangin, nung nipi a nong kikhop loh hong phawk tak ing ei! Hong ci lel ding uh a, banghang a hong kikhawm lo na hiam? Koi lai ah pai na hiam? Zum kong mangkong a kidot bangin hong dong thuah nawn lo ding uhhi. Eite pawl bel kithukhualsak bang keek khat in ih kidong thuahthuah thei a tua ding hi zaw lo hi. Nang tawh kisai lo mi thu mi la a kansut a suak leltak na hihi.

Tua hi a, a khat veina  kimu pak kim lai, ih kawi dotdot niloh pen mi deidan nopna (racist) nei leh kilawm sii.. hong kici thei ding hi. Adiakdiak in ko khangham khin pawlpawl lo siah tu lai khangnote in zathuai het nawn lo banah zong kizang khol nawn lo ta hi. Tua bang ding mah ahihi. Cihnopna ah Ciimnuai Zomi vive gegu kinensuahsuah lo in beh pai khua pai lua gawp kei zaw leng cih deihna ahihi.

Thu-maahialna:

Ahi ta zong in lah a tung a thute kidotdot zawh ciangin, na khua hausapa uh kua ahia? Na hausapa’ makaihna tawh na khua na tui a’ding uh bangteng sem zo khin ta nei vua? Tu mahmah in na khua na tui  uh a khantohna dingin bangteng sep san lel tak nei vua? Mailam kum 5 kum 10 a’dingin bangteng sep ding gelna nei khol khin na hi uh vua? cih a kipan gam leh lei khantohna ding kidong tangtang in kikum toto le hang, tua thu kidotnate tungtawn in ih gam ih lei ih khua ih tui it theihna lungsimte hong phong hong khanglo sak pah ding a, gam leh lei khantoh nading cih lungsim sungah ngaihsut theih vinvenna lungsimte hong no suah sak pah ding hi.

Lungsim ngaihsutnate hong sel hong mawn hong nguum hong palh sak zawh ciangin, teh leh gah hong nei in, a hiang hong zau semsem ding hi. Gam leh lei ih ittheih ciangin ih kampau, ih muk pau i Zolai leh ngeina hoihte khempeuh kepcing nopnate hong khang semsem pah takpi ding hi. Gam makai khat ding ngiimna a neite in zong khasum sanna ding bek ngaihsun a, meekuang lui hi loin, gam leh lei khat teitei ka puah zawh ka zun zawhna ding leh a om nai lo sep ding bawl ding kisamte asem a bawl masa pen ka hih zawhna ding cih lungsim hong guan pah ding hi. A kawciik lungsim ngaihsutnate mun pan gam leh leii khantohna ding ngaihsun khawm thei pah ding hang a, lungsim puak ziate kibangin sinthu khat in tui bang luang thei pah ding hi hang cih kei mah mimal upna leh muhna ahihi.

Agelh: Pu Awn Za Pau (Tulsa, USA)

Hits: 5

Byadmin

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *