Jerusalem Biakinnpi Kituhna:

Hamas (Gaza-Palestine) thautawite in October 7, 2023 ni Israel gam a dona Operation Al-Aqsa Flood (Jerusalem Biakinnpi Mual Galsimna) cih min pua sak hi. Leitung ah gam Siangtho pen Isarel gam hi a, Israel gam sung ah a Siangtho penna mun Jerusalem Biakinnpi Mual (Temple Mount, Al-Aqsa) ahi hi. Israel le Arab te kilemlohna, kidona ahang pipen in Jerusalem Biakinnpi Mual kituhna hang ahi hi.

Leitung ah biakna lianpen 3 te:

Judah biakna, Christian biakna le Islam biakna te in khuapi siangtho (the holy Land) ci-in a ciapteh, a neih khop khat bek om-a, tua in Jerusalem khuapi ahi hi. Laisiangtho sungah ‘Jerusalem’ cih kammal mun 600 val ah kigelh hi. Pasian in Abraham’ upna a sinna Moriah mual le David kumpi pa’ Zion mual bulphut a kisat Jerusalem khuapi ahi hi. Khapi tung lam pai masa pen Neil Armstrong in 1994 kumin Jerusalem Khuapi lui (old city) hawh hi.

Neil Armstrong in a lampu pa Judah mi Archeologist Meir Ben Dov kiangah, ” hih ih paina lampi ah Topa Jesu a pai ngei diam?” ci-in dong hi. Ben Dov in a dawnna ah, ” Topa Jesu Jerusalem biakinnpi a pai simin hih lampi tawn den ding hi, hih lampi kilaih nailo hi,” a cih ciangin Neil Armstrong in, ” Khapi tunga lam ka pai sangin Jesu sikna / totna lampi ka sik khak ka lungdamna lian zaw thamtham hi” ci-in gen ngei hi.

Min le Khiatnate:

Hebia kam in Jerusalem khuapi min Jerushalayim in kigelh hi. Yireh (mu, Pasian in mu), Shalem (kilemna) Yireh + Shalem = Jerushalayim. Judah mite in Jerusalem khuapi min 70 val nei sak uh a, tua sung pan a thupi zawdeuh teng anuai abang in kimuthei hi.

Hebia kamin akhiatna

1) Adonay Yireh – Pasian kimuhna (The Lord is seen) (Piancil 22:14)

2) Ariel – Pasian Humpi (Lion of God) (Is 29:1)

3) Betulah – Nu ngak siangtho (Virgin) (Kahla1:16)

4) Gai Hizayon – Muhna Guam (Valley of Vision) (Is 22:1)

5) Gilah – Lungdamna (Joy) (Is 65:18)

6) Ir Ha’Elohim – Pasian Khuapi (City of God) (Late 87:2)

7) Ir Ha’Emet – Thuman Khuapi (City of Truth) (Zech 8:3)

8) Jebus – Jebus (Thukhente 19:10)

9) Kir – Khuapi (The City) (Ezek 13:14)

10) Kiriyah Aliza – Lungdamna Khuapi (Joyful City) (Is 22:2)

11) Kiryat Hannah David – David Giahbuk Satna Khuapi (City Where David Camped) (Is 29:1)

12) Kiryah Ne’emanah – Cihtakna Khuapi (Faithful City) (Is 1:25)

13) Klilat Yoffi – Ahoih a etteh huai (Paragon of Beauty) (Kahla 2:15)

14) Moriah – Moriah (Piancil 22:2)

15) Neveh Zedek – Mi dikte omna (Righteous Dwelling) (Jer 31:22)

16) Shalem – Kilemna (Peace (Whole)) (Piancil 14:18)

17) Tzur Hamishor – Zanglak Suangpi (Rock of the Plain) (Jer 21:13)

Omna, Milip, Pilsinna leh Khuahun:

Jerusalem khuapi a liatna 109 sq km (42 sq mile) hi a, Judean mual dawn ah om in Jordan gun pan nitumna lam Km 30 (Tai 20) gamla hi. Bethlehem khua pan leilu lam Km 10 (Tai 6) gamla in, Bethany khua pan nitumna lam Km 3 (Tai 2) gamla hi. Tuipi maitang pan Pi 2,484 (meter 757) sangna munah om hi. Milip 900,000 pha in, Judah mi 62.3%, Arab mi 37.7% ahi hi.

Jerusalem khuapi sungah Hebrew Elementary (Tan-4 sang) sangnaupang 77,000 a omna sungah, 50,000 te Utra-Orthodox or Haredi (Judaism biakna a khauh lette) sangah kah uh a, 14,000 te Modern Zionist Orthodox (Judah biakna anem zaw deuhte) sangah kahin, 13,000 te pen Secular (Leitung) sangah kah hi. Khuahun pen January kha in 9C (48 F) in vot thei a, July khat in 23 C (73F) in lum thei hi.

Kumpi Ki-Ukna:

Jerusalem khuapi leitung ukpi tuamtuam (Assyria, Babylon, Persia, Roman, Ottoman Turk, British Empire etc…) te in 40 vei val uk ngei uh hi. Jerusalem khuapi a ngah nopna hangin gal kidona (100) val vei om ngei hi. Jerusalem in khuapi 3 kigawm ahi in, tuate pen (1) Khuapi lui (old city) Topa Jesu hun lai a khuapi, (2) Nitumna lam Judah mite omna khangthak khuapi, (3) Nisuahna lam Palestine Arab mite omna cihte ahihi. Kum 1948 May 14 ni in Israel gam (State of Israel) ci-in suahtakna la in, United Nation (UN) in gam khatin ding sak hi.

Tua hunin Jerusalem khuapi Palestine-Arab te khut sung ah om lai hi. Suahtakna ngah ni a zingciang in akiim-pam a om Arab gam tengin do huan in, Israel Independence gal kici hi. Israel Independence gal kidona pan Jerusalem khuapi nitumna (West Jerusalem) Palestine Arab te khut sung pan ngah khia hi. June 5-10, 1967 sung akiim-a Arab gam tengin do huan leuleu in Ni Guk Gal (Six Day War) kici hi. Ni Guk Gal kidona ah Israel in zo in Biakinn Mual (Temple Mount) Jerusalem biakinnpi omna mun, Judah mite thungetna kawmpi (Western Wall) Israelte’ khut sung tung hi.

Jerusalem Khuapi a Uk ngei Kumpite le Kumte:

1010 BC : David kumpi pa in 1010 BC in Jebusite te khut sung pan a ngah khiat khuapi ahihi. Judah mite Jerusalem ah aten zawh kum 3000 val ta hi.

960 BC: David kumpipa’ tapa Solomon kumpipa in uk in Jerusalem Biakinnpi Masa lam hi.

70 – 324 AD: Zawmah (Romans) te in AD 70 in Jerusalem khuapi susia in AD 70 – 324 sung uk hi.

AD 324 – 638: Byzantine Christians te (Zawhmah uk nisuahna lam teng) in uk hi.

AD 638 – 1099: Muslim ukpi tuamtuam: Caliph Omar, Ummayyad, Abassid te in uk hi.

AD 1099 – 1187: Crusaders (European Christians) te in uk hi.

AD 1187 – 1917: Muslim ukpi tuamtuam: Ayyubid, Mamluk, Ottoman Empire te in uk hi.

AD 1917 – 1948: England (British) kumpi in uk hi.

AD 1948 -1967: Jerusalem khuapi nisuahna le nitumna in kikhen hi. Nitumna lam Israel in uk a, nisuahna lam Jordan (Arab) in uk hi. AD 1967  Tuni ciang dong Arab in uk hi. Jerusalem khuapi Israel mite khut sung ah om hi.

Jerusalem le Islam Biakna:

Jerusalem khuapi Islam biakna ah Mecca le Medina zom ah a siangtho pen mun ahihi. Islam kamsang Mohammed Mecca pan in Jerusalem ah vantung mi Gabriel in paipih in Jerusalem khuapi lui Biakinn Mual (Temple Mount) tunga om Suang Innpi (Dome of the Rock) pan van kah hi ci-in Islam Laisiangtho (Koran) sung ah kigelh hi. Nidangin Muslim te thu a nget uhciangin Jerusalem lam nga in thu ngen uh hi.

Muslim kamsang Mohammed Mecca khuapi pan Madina ah a peem khiat akipan thu a nget uh ciangin Kaaba (Mecca, Saudi Arabia) lam nga uh hi. Muslim te in AD 638 pan 1917 sung akigawm kum 1000 val sung Jerusalem khuapi uk ngei uh hi. Jerusalem Biakinn Mual (Temple Mount) nidang a Jerusalam Biakinnpi masa pen /a khatna (Solomon biakinnpi) le nihna (Herod biakinnpi) dinna mun ah tulai tak Muslim biakinnpi nihte ahi Dome of the Rock leh Al-Aqsa mosque om hi.

Dome of the Rock (Suang Innpi) Muslim Biakinn:

Arab kam in Qubbat al-Sakhra. Jerusalem Biakinnpi nihna (Herod biakinnpi) AD 70 Rom galkapte in susia hi. AD 135 in Rom ukpi Hadrian in Jerusalem biakinnpi mun lian ah Jupiter Capitolisnus (Jupiter pasian biakna innpi) lam hi. AD 325 in Rom ukpi Constantine in Jupiter biakna innpi susia in Octagon Church (Kiu 8 nei Christian biakinn) lam hi. AD 691 in Muslim Umyyad Caliph ukpi Abd al-Malik in alam ahihi.

Al-Aqsa Muslim Biakinn:

Arab kam in Al-masjid Al-aqsa, akhiatna in ‘a gamla pen muslim biakinn’ (the Farthest Mosque). Muslim ukpi Umar in Jerusalem Biakinnpi Mual (Temple mount) tung ah alam hi in AD 705 in man siang hi. Muslim te in a kamsang Mohammed Mecca mosque pan Al-aqsa mosque Jerusalem ah mangmuhna tawh nitak khualzitna (Night Journey) nei hi ci-in um hi. Tua manin nidangin thu a nget uh ciangin Jerusalem khuapi lam nga in thu ngen uh hi.

Jerusalem le British Empire:

Kum 1517 pan 1917 sung Israel gam le Jerusalem khuapi Ottoman Empire (Turkey) in uk hi. Galpi masa (1914  1918) hong pianciang Ottoman Empire le British Empire ki do in Britist in zo a, December 9, 1917 ni in Jerusalem khua pi British khut sung tung hi. British kumpi in Palestine ah Judah gam (Jewish State) phuh theih na ding November 2, 1917 ni in Belfour Declaration ci-in phalna pia hi. British Foreign Secretar Arthur James Belfour in Anglo-Jewish British Parliament member le Zionist makai Lionel Walter Rothschild kiang ah pia a, tua man in Belfour Declaration ki ci hi.

A sawtlo in British le apawl (Allied power) teng in Belfour Declaration hong pom in July 24, 1922 ni in League of Nations in lungkimna hong nei hi. Kum 1948 May 14 ni in General Sir Alan Cunningham (Palestine a British High Commissioner nunung pen) Palestine gam British in nusia ta cih lahna in ciah khia hi. Tua ni mah zankim in Israel in Suahtakna (Independence) lakna puang khia hi.

Jerusalem le America;

May 14, 1948 zankim 12:00 (Israel gam) hun in Israel Prime Minister masa pen David Ben-Gurion in Israel Independence lakna (or) Israel gam phuhna puang khia hi. A gam min ding gen khia nailo ahih manin kua mahin thei khollo a, atamzaw in ‘Judea’ hi dingin lamen hi. Tua hun laitak in US President Harry Truman ahi hi. May 12, 1948 ni Innkangpi Oval Office ah Truman in a ma Adviser teng tawh Jew te in Independence la in Jew gam phut leh theihpih ding leh theihpih lohding kikupna nei hi.

Secretary of State asem Truman in a muan mahmah, khut khat tawi, khe khat khai bangin na aseppih galkap mang lui George C. Marshall in Jew te’ independence ngah ding le gam khat a din nading vai nial hi. Truman kiang ah Jew te’ gam thak theihpihna khutpi na mek leh kiteel ciang President dingin vote hong pialo ding hing cih zah dongin gen liang hi. Ahizongin President Truman in Israel Independence a puan khit phetin, theihpihna khutpi mekna nei pah in leitung makaipi lakah Israel gam thak theihpihna anei masa pen ahihi. USSR (Union of Soviet Socialist Republic) nidang a Russia gam kicite in ni 3 khit ciang theihpihna nei hi.

US Embassy Tel-Aviv pan Jerusalem Kituah:

1948 May 14 ni Israel gam thak a kipat in Jerusalem khuapi Palestine-Arab te khut sung ah om lai hi. Tua manin Tel-Aviv khuapi Museum khat pan Israel gam thak puangkhia uh ahihi. Jerusalem khuapi Israelte khutsung ah om nailo ahihmanin kumpi zum teng leh gamdang palai zum teng Tel-Aviv khuapi ah om hi. October 23, 1995 in US Congress in Embassy Tel-Aviv pan Jerusalem ah tuah ding thukimna nei a, The Jerusalem Embassy Act of 1995 kici hi. A giimna in Jerusalem khuapi Israel tawh khenlo a May 31, 1999 ma in US Embassy Tel-Aviv pan Jerusalem ah tuah ding ahihi. Tua ading ngiatin US State Department budget 50% sehsa in koih den hi.

Ahizongin US President a kah khat-khit-khat (Clinton, Bush, Obama) in gal buaina om ding lauhna hangin kha (6) ta khinto den hi. President J. Donald Trump in zong June kha 2017 in kha (6) sawttohna khutpi mek hi, kha (6) acin kik December 6, 2017 ni in sot toh ding khutpi meek nawnlo in Jerusalem khuapi ah tuah dingin khutpi meek ta hi. May 14, 2018 Israel suahtakna ngah zawh kum (70) cin ni in Jerusalem khua a US Embassy thak honna nei hi.

Israel le US Kizopna:

NATO (North Atlantic Treaty Organization) gamte lo buang US tawh galvai limtakin a kizoppih Israel ahihi. Kum 1985 pan kum sim in US in Israel dollor billion 3 (dollor teng tulsawm thum) tawh huh den hi. US in UN Security Council ah veto power 83 vei zang a, tua sungpan 42 vei Israel gupna in zang hi. Tua mahbangin Israel in a leitung US te gal vai in a deih bangin zangsak hi. Tua manin Republican senator Jesse Helms in Israel gam pen ‘Sehnel gam a Americate’ Vanleng puakna’ (America’s Aircraft Carrier in the Middle East) ci-in gen thei zel hi.

Jerusalem le Laisiangtho:

Topa Jesu in Laisiangtho sung a thugenna sung pan (25%) te hong piang ding thu- Jerusalem ki suksiat nang, Judah mite kithehthaangna ding le leitung hun nunung thu ahi hi. Ni khat Jesu Bethany lam pan a nungzuite tawh hong pai in Olive mual hong tun ciangin, Jerusalem khuapi gal-et in kap hi (Luke 19:41). Nungzuite in Topa Jesu kiangah Jerusalem biakinnpi nasia a sakna, a suangtumpite hoih a saknate gen hi. Topa Jesu in hun khat ciangin hih hoih nasak, lamdang nasak mahmah nate khempeuh a siat gawp hun hong tung ding hi. Innlamna-a akiciang suangtumpite khat zong akithuap in a om nawnloh hun hong tung ding hi, ci hi (Mate 24:1-2; Mark 13:1-2; Luke 21:5-6).

Jesu in Jerusalem, Jerusalem aw, kamsangte na that a, Pasian sawl kamtaite na denglum hi. Akpi in a kha tawh a note a huai mah bangin na mite ka huainuam tawntung a, ahi zongin na ut kei hi. Tu in na innte kisusia cip ding hi. Nang kiangah kong genin-ah: Topa min tawh a hong pai mipa in thupha ngah ta hen, na cih hun hong tun mateng in kei nong mu nawn kei ding hi, a ci hi. (Mate 23:36-39).

Topa Jesu Kammal A tangtunna:

Kum 70 AD in Rom galkapte General Titus makaihna tawh Jerusalem khuapi hong sim a Jerusalem biakinnpi susia in haltum hi. Biakinnpi sunga vanzat tampite Kham tawh kibawl ahih manin tua kham leh ngunte akattum ciangin tuisuak in suangtumpi khat-le-khat kikal ah lut hi. Rom galkapte’n Khamte alaknop manin tua suangtumte a kithuap om nawnlo zah dong dingin longkhia-a, kalhkhia khin hi.

Kum 117 AD ciangin Rom gam ukpi (Caesar) Hadrian hong khang hi. Solomon kumpipa lam biakinnpi dinna / omna mun lian ah Jupiter biakna innpi (Jupitor Capitolinus) hongin Judah siampi bek luttheihna siangthopen mun lian ah ama lim hong suangin Judah mite bia sak hi. Judah mite Pasian tawh kamciamna ahi vun atnate khawl sakin, Jerusalem khuapi Jupitor biakpiakna khuapi suaksak hi. Judah mite ukpi Hadrian tungah lungkim loin langpang hi.

Kum 132 AD in Judah mite le Rom mite nasiatakin kido uh a, Judah mi 580,000 val si in, khua 85 val kisusia a mi tul tampi sila in man hi. Joshua in Israel mite pasal 600,000 tawh Canan gam (Israel) lutpih-a, Rom gam ukpi Hadrian in 580,000 that in, Hitler in 6,000,000 that hi. Hih hun pan kipan Judah mite in Rom mite’ bawlsiatna pan kihem in leitung mun tuamtuam, gam tuamtuam ah kithehthang in teng uh hi.

Tanglai Kamsangte’ tung Genkholhna:

Pasian Kamsang Zekhariah tung ah Leenggahzu bangin Jerusalem khuapi ka bawl dinga, a kiim a om minam dangte in anek ciangin khamin a hoi ding hi. Jerusalem khuapi umcih dinga tua hun ciangin suangtumpi gik mahmah bangin Jerusalem khuapi ka bawl ding hi. Likkhiat a sawm minam khat peuhpeuh in liam lawh ding hi. Leitung minam dang khempeuh kipawlin Jerusalem sim ding uh a, ahi zongin Pasian in Jerusalem sim ding ahanciam minam khempeuh susia ding hi. Jerusalem nisuahna lamah a om Olive Mual tung ah Topa in a khe hong ngasuk ding hi (Zekhariah 12:2-3, 9). Topa in Israel mite, a gam tun kik ding a, a kisia khuapite hoih takin lampha kikin a sungah teeng sak kik ding hi (Amos 9:14).

Tua hun ciangin Jerusalem khua Topa’ kumpi tokhom kici dinga, Jerusalem khua Topa’ omna ah gam khempeuh hong kikhawm ding hi (Jeremiah 3:17). A galte a zawhgawp khit ciangin, Vanglian Topa, kumpi ahihna hangin mi khempeuh in bia ding le Buuk Pawi(Feast of Booths) abawl dingin kumsimin Jerusalem-ah pai tawntung ding uh hi (Zekhariah 14:16). David Tokhom tung pan atawntungin leitung uk dinga (Isaiah 9:7), a kumpi gam bei ngeilo ding hi (Daniel 7:14).

Tanglai Kamsangte’ Genkholhte hong Tangtung diamdiam ta:

Israel gam leitung gam khenpi (3): Europe, Asia le Africa teng kituntuahna lamlai ah om ahihmanin leitung ukpi hong khang khempeuh Assyria, Egypt, Babylon, Persia, Rom, Greek, Ottoman, British te in Jerusalem khuapi nawk hi. Jerusalem khua hangin galkidona 100 val bang om hi. Gam khat, ukpi khatin atawntungin ukcip ngeilo a, ukpi khat-khit-khat kilaih den hi.

Kum 70 AD in Rom mite in Jerusalem khuapi le Biakinnpi susia in tua hun pan kipan Judah mite in Jerusalem le Judea gam nusia in leitung mun tuamtuam ah kitheh thaang hi. Kum 1880 khit lam ciangin ‘aliyah’ (Israel gam ah ciahkikna) ci-in Israel gam hong zuan kik hi. Kum 1948 in Israel gam khatin hong ding uh a ‘aliyah’ tawh Judah mite leitung mun tuamtuam pan official takin hong sam kik hi. Kum 1882-2012 sung Aliyah tawh leitung gam tuamtuam pan Judah mi Awn 3.6 (3,600,000) val Israel gam ah ciah kik hi.

June 5-10, 1967 sung Arab gam Egypt, Syria, Jordan le Iraq gamteng kipawlin Israel hong do huam-a ‘Ni 6 Galpi’ (6 Day War) hong piang hi. Arab galkap 20,000 val si in, Israel galkap 1,000 val bek si hi. Ni 6 Galpi kidona ah Israel in zo a, Egypt te’ khutsung pan Sinai gam daawk (Sinai Peninsula), Gaza; Syria te’ khutsung pan Golan mualdawn (Golan Heights); Jordan te’ khutsung pan Jordan gun’ nitumna lamteng le Jerusalem nisuahna lam (East Jerusalem), nidanga Jerusalem Solomon Biakinnpi omna mual teng ngah kik hi. Tua manin Israel mite kum simin Ni 6 Galpi phawkna abawlsim in “Har Habayit b’yadeinu, Har Habayit b’yadeinu” (Biakinn mual ei khutsung hong tung ta, Biakinn mual ei khutsung hong tung ta) ci-in lungdam in awng ziahziah den uh hi.

Kum 1987 pan kipan Judah mite in Jerusalem Biakinnpi (A Thumna) lam ding geelna in Temple Institute kipawlna kipan hi. Kum 2004 in Judah siampi (rabbi) 71 in Sanhedrin (Topa Jesu khailup ding thu apia Judah siampi kipawlna asang pen) Tiberias khua ah kipan kik hi. Orthodox Jew te in Jerusalem Biakinnpi akilam khit ciang bekin Messiah hong pai pan dingin um uh hi. Topa Jesu in ‘Pasian min tawh hong pai pa in thupha ngah tahen!’ na cih masiah uh nong mu kik kei ding uh hi ci hi.

Tulai tak Judah mi tawm bek in Jesu honpa le gumpa in sang hi. Tua manin gimna tampi a thuak banah mailam ah tampi thuak lai ding uh a, ahi zongin Pasian kamciam om sa mah bangin hun tawp ni ciang Judah mite in Jesu Honpa, Gumpa le Messiah in sang thei pan ding hi. Jerusalem khuapi David tokhom tung pan in leitung hong uk dinga, ama ukna in bei ngeilo ding hi.

Laigelh: Rev. Pau Pian Thang, (Tongsan Consultant of Germany),

Hits: 9

Byadmin

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *