Haiciin Kawl pen Hausapi Kawl / Lunglen Kawl zong kici a, Myanmar, Northern Chin State, Tedim District, Tonzang Township, Haiciin khua ii nitumna lamah om hi. Myanmar gamlim (Map) en leng Zogam Nitumna saklam a, a dawkto mun teng a hi hi. Tuipi pan a sanna (Sea level) pen pi 7825 (2385 m) sang a, a sauna pen khe tawh ni nih kipaikhop hi.

Haiciin Kawl omna mualdung pen a dang tawh kizom lo in Haiciin khua mual bek tawh kizom hi. Haicinn Kawl pen Tangha lui, Tuimang lui, Tuisa lui, Tuivai lui leh Tuikui lui te a kimah luangin umcih hi. Haiciin Kawl kimah Haiciin khua, Pangmual khua, Kawlnuai khua, Suangbem khua, Tongciin khua leh Tualkhiang khuate om hi. Kawl nuaiteng gamhoih in lokhawhna mun in kinei a, tua tung teng Suangkenpi in kimkot a, suangkengpi tung mun nuam leuleu a, gammang tulakpi om a, Zopi kici hi. A munzang gamhoihna te ni 2 bang khe tawh kipai khop hi.

Kawl maitang a suangkenna te ah lampi tawh kibangin a mual a guam kantan kikhung suak hi. Suangken nuai ah leidawk omte zong a gualsuak mah in om a, tua munah singkung lopate po in a thuapthuap in suang maitang leh lei maitang kihelhto suak hi. Kawl a suang te pen a sam hamin tak mahmah, khauh mahmah hi. Kawl pan tui hong luanna lui sung a om suangte suangtat dingin hoih mahmah a, company bawl suangtat sangin hiamzaw hi.

Haiciin Kawl ah Kawl min tuamtuam om a, Putek kawl, Vomhang kawl, Ciampek kawl, Phialphiah kawl, Saihiam kawl, Munphiah kawl, Tuaitung kawl, leh Zeupi kawl cih te a hi hi. Tuizeu Sangpipi (Water fall) om a, a sangpen Zeupi kici a, pi 400 val sang hi. Zeupi tui pen tuk ciangin Haiciin khua pan kigalmuh thei hi.

Suanghawm (cave) thukpite zong om a, Suanghawm mun khatkhat ah misi luhawm tampi tak kimu hi. Sumtang tawh a kibang leh zubel tawh a kibang suanglim tuamtuam zong kimu thei hi. Suanghawm tuamtuam te tangthu tomcik in gelh ding hi hang.

Ciampek Suanghawm thu:

Ciampek suanghawm pen Haiciin kawl a om suang hawmte lakah a minthang pen leh a thuk penpen a hi hi. Tua ahih manin tuni dong suanghawm a tawp dong a lut suak om nailo ahih manin bangtan thuk hiam cih kithei nailo hi. Ciampek suanghawm pen nidang tualgal hun lai in bukna ding mun in kizang hi, kici hi. Vaimim gap nekna kung, zubel, um leh siam gatna ciampek te kimu a, Ciampek hawm kici pah hi. India gam Senvon khua a teng putek khat in Ciampek hawm ah kiteng ngei hi, ci-in gen hi.

Putek Kawl:

Putek kawl pen Haiciin kawl nitumna lamah om hi. Hih kawl a ken mahmah na munah suangpek dawk khat om a, nidang lai in tua suangdawk ah putek a tu kimu thei zel hi. Papi khat in Kawlvum zangah thangsiah a, zusa le vasa tampi man hi. Nikhat tua thangsiah pa in putek tutna suangdawk ah tu in temtawng tawh a suang khawng in Zola khat sa hi.

(a) Lung thulpi leh lung lenpi kigalsai, a kal ah e, tongnem gel ma zam e.

(b) Tongnem gel ma zam e, luangtui kual khum vangai tang, kikhang khan e.

Hih la sa kawm in a temtawng pen khuangtum bangin suang a khawnkhawn leh a suangkhawnna panin sisan luangkhia hi. Tua sisan a muh ciangin a hoihlo khat tuak hi ning, ci-in lau lua ahih manin inn lamah ciahpah vingveng hi.

A zan ciangin a mang sungah putek khat in lawm aw zani a na lasak siam lua teh, hong pai kik inla, la hong sa kik lecin zusa, vasa, sa lian, sa neu na deih bangbang kongpia ding hi, cih mangman hi. A khanlawh ciangin ka sihna ding khat hinteh cih ngaihsun a, pai ngam nawnlo hi.

Nidang in gamkat ma in putek tutna mun kimteng kuama hallohpi in kang masa den a, putek tutna munteng gamkang in a pehlohna dingin na kihal khol hi, ci uh hi. Tua khit a sawtlo in Putek kawl tawh a kigal sai Mizoram Teikhang gam a Leiva lui a, tuilipi sung a teng dawite leh Kawl suangdawk a teng dawite kido uh hi.

Leiva lui tuili dawite in Kawl suangdawk a teng putek pa zi a min Tual Tong kaplup sak uh hi. Putek in a zi luang Hakkol tawh pua in Kawl tung lamah puato a, kawlvum a tun madeuh in a hakkol kitan in a zi luang kia suk a, Kawlnuai a lui sung tusuk hi. Tua lui pen Tual Tong lui kici pah hi.

Nikhat putek tutna suangdawk leh van kikal ah meiipi kikhung suk a, meiipi a then a kipan putek kimu nawnlo hi, aisan siampi te in gen uh hi. Tua putek tutna suangdawk omna kawl pen tuni dong in Putek Kawl kici suak hi. Atung a tangthute pen nidang lai hun hi a, tuhun ciangin tua bang hinawn lo a, kipai pai ngam a, dawi thu cih bang kigen nawnlo hi.

Haiciin Kawl (Hausapi Kawl) gam sungah Zogam a om gamsa namkim om a, gamsate in tenna ding a mun nuamsa uh hi. Nidang lai in Humpi, Sahang,Zangsial leh Sai zong kiman ngei hi. A vum zang Zopi lakah Vaphual teng uh hi. Haiciin Kawl pen gamsa te omna ding mun hoih mahmah a, mailam hun ciang Zogam a dingin gamsa khawina mun (Animal Sanctuary) minthang kisuaksak thei dingin lamet huai mahmah hi.

Haiciin Kawl gam sungah Ciing (cane), gua tuamtuam, pak nam tuamtuam, munphiahpite, taksing, khiangzosing leh attheih dingin singkung lianpipi om hi. Suang kawl maitang pan Suangsi (Stone oil) luangkhia a, tuate zatui in hoih mahmah ki ci hi. Kawl suangdawk a dang lamah khuaipi kai tampi omin, ken hangsan mite in tua khuaipite kilathei ci hi.

Haiciin Kawl (Hausapi Kawl) a manphatna leh a thupitna zahin kipuah leh kizun nailo a, Zomite in nasia takin zun leng mun nopci leh mun minthang mahmah suak ding hi. Zogam sung, Myanmar gam sung banah leitung bup dongah minthang in leitung khualzin kawikawite (tourism) tampi hong pai in sum tampi akingah theihna mun zong suak thei ding hi.

Thulakna: Haiciin Suan mawngneel Magazine (1894-2019)

———————————————————————————–

Haiciin Kawl ih cih pen Hausapi kawl zong ki ci a, Lunglen kawl zong ki ci hi. Lunglen thulu in zong Sia Thang Siam Lian (Phaiza) in hih anuai a bangin post hi.

LUNGLEN KAWL THU

Nidang lai akipan tuni dongin Lunglen Kawl a kici mun minthang mahmah khata kigen ahi hi. Hih Lunglen kawl i cih pen i Zogam sung Tonzang Tsp., huam India gam Manipur leh Mizogam kituahna, Tongciin leh Suangbem kikal-ah om hi. Ken sang kensia mahmah mun khat hi a Dawite’ khuapi kici hi. Tua kawl sanna in tuipi maitang pan tong 4770 sang hi. Haiciin panin en leng kigal muh hi. Nidang in Lunglen kawlah Dawi puteek nupa om uh a,Puteekpa’ min “LUNGLEN” kici-in a zi’ min “TUAITUNG kici hi.

A tangthu a kigenna-ah Pu Teekpa’ zi a khua pen Mizogam sunga om Momrang kawla tengte hi ci-in kigen hi. Tua Puteekpa’ zi Piteek nu khatvei a nung lamah hawh dingin hong zin khia hi. Momrang Kawlah ni bang zah sung hiam khat a tam khit ciangin hong ciahin Morang kawla dawi ten va kha-in lenpih uh hi.

A pasal’ omna lunglen kawl a tun dektak laitakin vanah a lenpih uh kiat suah kha-in Guam taw lam pek tu hi. Amau zong va tawmin a zawn toh uh leh a pasal’ kiang a tun pih madeuhin kia kik sak leuleu uh a, a pasal’ kiang tunpih zolo-in sih suah uh hi kici hi.

Tua ahih manin Tongciin leh Suangbem khua gamgi-a luizang pen Puteekpa’ zi sihna lui ahih manin “TUAITUNG LUI” kici hi. Dawite zong ei mihingte mah bangin mo kipi-in, peuh kisim kido-in zong si thei uh hih tuak hi. Nidangin khanglui ten dawite kido cih khawng na gen thei zel uh hi.

Tua dawi puteek i cih pen Tongciin, Haiciin khawng-a teng mihingte mahmah in zong na mu ngei zel uh hih tuak hi. Phalbi ciang bangin tua keen khumvum suang dawnah puan peuh ki pho thei zelin “Oi, puteek in puan pho ei,” na ci uh hi. Khatveivei bang tua keen vuumah meikhu vuauvuau thei zel hi ci-in ki gen hi.

Nidangin Lunglen Kawl a om dawi tangval ten Tongciin khua-a nungakte nitakin va hel thei zel uh hi. Dawi tangvalte nungakte’ innah a hawh ciangun, a maitang uh meitang lam ngat nuam lo uh hi. Bang hang hiam cih leh a mai uh nungak te’n mu leh a lau ding uh, a kihtak ding uh alau man ci hi.

Nitak khat nungak nu in vok an beelpi khatin huan hi. A suan khiat ding ciangin gik sa-in suan zolo hi. Dawi tangval pa’n a muh ciangin, “Hong suan pih ning,” ci-in a suanpih leh a maitang ki mu sak kha ahih manin nungaknu zong lau lua-in, “Nu aw pa aw… lau luang ing,” ci-in a ot gawp leh dawite tha khatin taikek in mang ziau uh ci hi. Dawitangval dangte in nang hang a nungak kihelthei nawnlo ding ci-in vok an suan pihpa’ tungah heh mahmah uh ci hi.

Lunglen Kawl a dawite’ kizoppih pen Momrang Kawl, Bualpi taang (Mizoram) leh Lungthul Kawl, (Manipur)te ahi hi. Tuate’ khuapi pen Lunglen Kawl ahi hi. Lunglen Kawl a ten a zi dingun Lungthul Kawl a dawi nungakte mopi zel uh a, a mo man dingun sathak pia uh ci hi. Tua ahih manin Lungthul kawlah Sathak tam mahmah kici hi.

A lamdang mahmah Suang pan si luang khia:

Ni dangin papi khat gam sungah thangsiah dingin pai-in a gam om dan gal et nuamin Lunglen Kawl suangpi tungah tu hi. Tua suang tungah a tut kawmin Zola sa-in a temtawng deek tawh a suang Theikhuang / singbawk tah bangin sat keuhkeuh hi.

Tua a lasak pen:

(a) Lungthulpi leh Lunglenpi kigalsai a, A kalah aw tongdam geel mazam hi ee.

(b) A lai ah aw tongdam geel mazam hi ee, Luantui kual khum vailei khangkhan nem hi ee.

A lunglen manin hih la a sak laitakin khuang ding a a sat keuhkeuh, a tutna suang a satna munte-ah sisan hong luang khia ngelhngelh mawk hi. Tua sisan luangkhia papi pa’n a muh ciangin lamsang sa-in lau lua-in sa ngam nawnlo-in, inn lamah del liangin ciah vingveng hi. A zan ciangin mang lamdang khat man a, a mang sungah mi khatin hih bangin hopih hi.

“Tu suna na lasak buang, siam hong sa lua ing za nuam lai ing, hong sa kik in, nong sak kik lai leh, na deih bangbang hong pia ding hi ung! Suang sung pan a sisan luang lamdang sa ke’n, na lasak zaknopsa lua-in kong nehneh uh leh ka lu uh hong sat kha na hih man-a sisan a luang hi. Sa na mat nop leh tampi kong man sak ding hi ungh,”..ci-in a mang sungah papi khat in gen hi. Gamvak / sabeng pa in lamdang sa lua-in ihmu thei nawnlo-in a thang siahna lamah zong pai ngam nawnlo hi. Tua ni akipan tua Dawiputeek zong kimu nawnlo hi ci-in gen uh hi.

Source: HL Khan Khup “Dawi Thu”1996

A kaikhawm : Rev. Thang Siam Lian (Phaiza-Muse)

Posted: Tongsan Media Group Inc.,

Hits: 5

Byadmin

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *